Grób świętego Brunona czeka na odkrycie w Starej Łomży

archeolog Antoni Smoliński

Po 20 latach archeolog Antoni Smoliński wrócił do prac wykopaliskowych w pobliżu Wzgórza św. Wawrzyńca nad Narwią, którego wierzchołek badał w latach 2000-2003. Z końcem października 2022 r. na sąsiednim zboczu doliny dokopał się do warstw z początku XI w. czyli – jak przechowała miejscowa tradycja – czasów, gdy w tym miejscu stały 3 kościoły i zginął biskup i 10 zakonników...

Przechowane w tradycji wspomnienie o 3 kościołach na Wzgórzu św. Wawrzyńca w Starej Łomży nad Narwią nie oznacza, że w jednym czasie znajdowały się tamże 3 świątynie, tylko że na miejscu pierwszej powstała kolejna druga i trzecia. Orędownikiem wznowienia poszukiwań przed ponad 20 laty był biskup łomżyński Stanisław Stefanek (1936-2020). - Świętego Brunona jeszcze nosisz w sercu... – ucieszył się biskup podczas spotkania z archeologiem późną wiosną 2015 r. w mieszkaniu hierarchy nad Muzeum Diecezjalnym przy Giełczyńskiej w Łomży. Rozmowa odbywała się 5 lat po tym, jak Antoni Smoliński zauważył na przeciwległej skarpie doliny św. Brunona – sąsiadującej od południa ze Wzgórzem św. Wawrzyńca - nienaturalne zagłębienie w zboczu, około 1,5 metra, jakby ktoś ziemię najpierw stamtąd wybrał i ponownie zasypał. Doświadczone oko badacza pozostałości w terenie po działaniach człowieka sprzed setek i tysięcy lat podpowiadało mu, że trzeba to zbadać. Pamiętał wspomnienia Antoniego Drozda ze Starej Łomży o 10 zakonnikach. A może było ich 18...

Cztery pamiątki jak na dłoni sprzed tysiąca lat
Po 12 latach od obserwacji i 7 od rozmowy nadarzyła się stosowna okazja. Wspólnota gruntowa w tamtej okolicy porządkowała swoje tereny, prosząc archeologa o dopilnowanie prawidłowości prac. Zagłębienie w zboczu doliny św. Brunona na wysokim tarasie Narwi udało się ponownie odkryć od góry i rozpocząć badania niecki. Wykop ma rozmiary około 8 metrów na około 5 metrów.

- Ksiądz Jan Żelazny jako pierwszy dostrzegł podobieństwo kształtu doliny do serca... – opowiada archeolog Antoni Smoliński, któremu w pracy na dnie niecki pomaga asystentka. W plastikowych kuwetach w torebkach trzymają pieczołowicie posegregowane znaleziska. To kilkadziesiąt kawałków ceramiki, pozostałości po glinianych naczyniach. Cztery fragmenty, jasnobrązowe, mieszczą się bez trudu na dłoni. Właśnie one są i obiektem radości, i przyczyną ekscytacji archeologa.

- Najprawdopodobniej pochodzą z przełomu X w. i XI wieku, a być może z pierwszej połowy XI wieku, o czym świadczy charakterystyczne dla ceramiki sprzed tysiąca lat wzornictwo i fakt, że niżej nie ma warstw ziemi ze śladami ingerencji człowieka – wyjaśnia Antoni Smoliński, odkrywca okruchów epoki św. Brunona, misjonarza chrystianizującego, przyjaciela cesarza Niemiec Ottona III i króla Bolesława Chrobrego.

W dolinie św. Brunona nad Narwią
W relacji z konferencji archeologicznej w Starostwie Łomżyńskim przed 14 laty napisaliśmy, że magister Antoni Smoliński, znany z wykopalisk na Wzgórzu św. Wawrzyńca, przypomniał wyniki badań z 2000 i 2003 r. Wzbogacił je refleksjami na temat benedyktyńskiego klasztoru eremickiego, który – jego zdaniem – pobudował w tym miejscu przed tysiącem lat św. Brunon z Kwerfurtu z 18 towarzyszami misji chrystianizacyjnej. Formułujący kontrowersyjne hipotezy badacz odczytał także referat monografistki Łomży Donaty Godlewskiej o zabezpieczeniu i badaniach archeologicznych na Górze Królowej Bony i Wzgórzu św. Wawrzyńca po 1945 r.

W piątek, 28. października, stoimy na gruncie przylegającym bezpośrednio do doliny św. Brunona, gdzie – jak twierdzi Pan Smoliński – odkryto obiekty sprzed około tysiąca lat. Święty Brunon zginął śmiercią męczeńską w roku 1009. Oprócz tego, w przezroczystych torbach foliowych znajduje się kilkadziesiąt fragmentów ceramiki z XVII oraz XVIII w., jak ocenia wstępnie doświadczony archeolog... Pokazuje z satysfakcją wąską blaszkę z brązu: szarawy, lekko zielonkawy, zaśniedziały pasek metalu przypomina pierścieniowatą spiralę, obrączkę. Kto wie, być może, służyła do zamocowania chorągwi rycerskiej albo kościelnej?

Archeolog wizjoner z dokonaniami i marzeniami
Antoni Smoliński ma 65 lat i jest absolwentem archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Pochodzi z okolic Makowa Mazowieckiego, natomiast z Łomżą związał się na 6 lat poprzez pracę w biurze badań i dokumentacji zabytków, będąc konserwatorem zabytków archeologicznych i p.o. dyrektora. W 1990 r. przenosi się do Warszawy, gdzie z przyjacielem Witoldem Jedlińskim (zmarł w 2020 r.) zakłada PHU Anwit, firmę działającą w branży do dziś. Wpośród najbardziej znaczących dokonań naukowych ma: odkrycie wałów Mieszka I na Ostrowie Tumskim w Poznaniu (2019), mogących mieć 40 metrów w połowie szerokości podstawy i także bardzo wysokie. Archeolog z dumą mówi, że zdetronizował Płock jako najstarsze miasto Mazowsza, gdyż odkrył gród Mieszka I w Płońsku z 979 r. (2007-2010).

- Uwieńczeniem mojej pracy byłoby odkrycie grobu św. Brunona – uśmiecha się do marzeń na przyszłość Antoni Smoliński. Przypomina, że Wipert – ocalały uczestnik wyprawy ostatniej św. Brunona, oślepiony – podawał w spisanej relacji, że ciała zabitych przez miesiąc leżały niepogrzebane, zaś biskup Brunon został pochowany pod murami kościoła na Wschodzie Polski...