We wtorek 22 stycznia 2013 roku mija 150 lat od wybuchu Powstania Styczniowego
Było największym polskim powstaniem narodowym. Wybuchło w nocy z 22 na 23 stycznia 1863 roku przeciwko Imperium Rosyjskiemu; przeciwko zaborcy. Do walki stanęli ludzie wszystkich stanów i zawodów: chłopi i ziemianie, wojskowi i urzędnicy, duchowni, robotnicy, nauczyciele, młodzież. Wobec ogromnej przewagi liczebnej i militarnej Rosjan, jesienią 1864 roku powstanie upadło. Polska zapłaciła za to tysiącami zabitych w bitwach i potyczkach, rozstrzelanych i powieszonych, skazanych na katorgę i zesłanych na Syberię, kasacją klasztorów, majątków ziemskich, odebraniem praw miejskich setkom miejscowości, jeszcze większym nadzorem policyjnym, terrorem i rusyfikacją. Swój powstańczy epizod ma także Łomża i Łomżyńskie. To właśnie tutaj organizował podziemne struktury, a potem poprowadził do walki swoje oddziały m.in. geodeta Władysław Cichorski z Warszawy, o konspiracyjnym pseudonimie "Zameczek", jeden z bardziej znanych przywódców powstania. Wymownym symbolem wolności, w historii Polski mierzonej krzyżami, jest także miejsce straceń powstańców styczniowych, na podmokłej łączce tuż za Łomżą. To właśnie tutaj, w obecności spędzanych przez kozaków mieszkańców, odbywały się zbiorowe egzekucje. Ciała ofiar wrzucano do przygotowanych dołów...
Przez wiele lat łomżanie stawiali tu kolejne drewniane krzyże, natychmiast niszczone przez władze carskie. Ale pamięć o tym miejscu i ofiarach przetrwała. 2 listopada 1916 roku, podczas I wojny światowej, kiedy dla Polski zajaśniała jutrzenka wolności, tłumy łomżan i mieszkańców okolicznych wsi przybyły na uroczystość poświęcenia pomnika-głazu przy Szosie Zambrowskiej. Pomnik, z wyrytym krzyżem i powstańczymi kosami oraz napisem Bojownikom za wolność Ojczyzny – rodacy, stanął na bratniej mogile straconych tu powstańców. Spoczywają w niej rozstrzelani – Sylwester Jewreinow (szeregowy wojsk rosyjskich, który przystąpił do walczących Polaków) i Konstanty Kulesza oraz powieszeni – Stanisław Banach, Ignacy Bruliński, Antoni Brzóska, Cyprian Januszczyk, Fabian Konopka, Józef Michalski, Franciszek Stoduba i Dominik Trzciński.
Wydawane w Łomży czasopismo "Wspólna Praca", w numerze 1 z 24 grudnia 1916 roku, przypomniało czytelnikom kulisy tego wielkiego dla miasta wydarzenia: (...) Myśl uczczenia powstańców, straconych w Łomży w 1863 roku, powstała w dniu 6 sierpnia b.r. na zebraniu, które było poświęcone wspomnieniu wyruszenia kadrówki Piłsudskiego do Królestwa. W miarę dojrzewania powyższego projektu utworzyło się ściślejsze grono osób w składzie pp. ks. Czyżewskiego, Caberta, Drewnowskiego, Grochowskiego, Jabłkowskiego, Selerowskiego i Zajączkowskiego, które ostatecznie myśl budowy pomnika ujęło w swoje ręce i zrealizowało. W celu zdobycia środków materjalnych ułożono listy składek (126 rb. [rubli] 13 kop. [kopiejek] i 148 mk [marek] 25 fen. [fenigów]) i urządzono przedstawienie amatorskie, które dało czystego dochodu 125 rb. i 467 mk. W następstwie zajęto się samą budową: zakupieniem placu od p. Danielewskiego (nabywcą na rzecz kościoła był ks. Czyżewski); sprowadzeniem kamienia, oddaniem wykonania pracy w kamieniu p. Kozłowskiemu itp. Koszta wynosiły: plac – 85 rb., wykonanie pomnika – 130 rb., cement 31 rb.; wydatki pozostałe – 70 rb. Z ogólnej sumy wpływu do dyspozycji komitetu pozostało jeszcze 20 rb. 44 kop. i 470 mk 25 fen. Z sumy powyższej uchwalono 270 mk zarezerwować na usypanie grobelki i okolenie jej i pomnika żywopłotem, resztę zaś podzielić po połowie między Polską Organizacją Wojskową i miejscową biedną ludnością. W dniu 14 października odbyło się wmurowanie dokumentu pamiątkowego, tekst którego, ułożony przez p. K. Drewnowskiego, jest następujący: "Działo się w Łomży przy szosie Zambrowskiej na tak zwanej "Łączce" w dniu 14 października 1916 roku, drugiego po ustąpieniu Rosjan z Królestwa Polskiego, trzeciego wielkiej wojny Europejskiej – w obecności inicjatorów, ofiarodawców i członków Komitetu budowy pomnika. Skromną tę pamiątkę niżej podpisani, korzystając ze wskazówek ludzi starszych i możności, wznieść postanowili na miejscu, gdzie rozstrzelano i powieszono powstańców w 1863 roku w liczbie 21, między którymi stracono Kuleszę Konstantego, naczelnika miejscowej insurekcyjnej żandarmerji, Brzeskiego i Szumskiego. W ten sposób chcieliśmy uczcić pamięć bohaterów z pod chorągwi inż. Zameczka Cichorskiego, którzy walczyli koło Tykocina, Wawra; Ramotowskiego w Mazowieckim; Mystkowskiego pod Czyżewem; Andruszkiewicza przy Kozłowej Rudce; Jasińskiego w okolicach Różana; Micewicza i wielu, wielu innych, pomni na to, że Ich przelanej krwi męczeńskiej zawdzięczamy, pomimo ciężkie chwile zwątpienia i długotrwałego ucisku, ducha niepodległości i demokratyzmu". W dniu 2 listopada b.r. odbyło się poświęcenie pomnika w obecności licznego tłumu ludności miejscowej oraz przybyłych na dzień zaduszny mieszkańców wsi. Na estetycznie obrobionym kamieniu pomnika z wyrytym krzyżem i powstańczemi kosami, widnieje napis: "Bojownikom za wolność Ojczyzny – rodacy".
Cmentarz powstańców nigdy nie został przez łomżan zapomniany, nawet w czasach głębokiego stalinizmu i "komuny". Zawsze płonęły tu znicze, leżały wiązanki kwiatów składane przez tzw. zwyczajnych ludzi oraz światłych nauczycieli z łomżyńskich szkół, którzy przyprowadzali tu swoich uczniów. Od lat władze Łomży należycie dbają o upamiętnienie tego miejsca. We wrześniu 2007 roku cmentarz został "zamknięty" bramą, a wmurowana przy niej tablica informuje o jego historii w trzech językach: polskim, angielskim i niemieckim.
(Szczegółowy przebieg powstania styczniowego w Łomży i regionie łomżyńskim przedstawia publikacja Czesława Brodzickiego i Donaty Godlewskiej Łomża w latach 1794-1866, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1987.)
Gabriela Szczęsna
