70 lat temu Żydów z Łomży wymordowali Niemcy...
Przed wojną w 1939 r. Łomża miała 25 tysięcy mieszkańców, z których 11 tysięcy stanowili Żydzi. Dziś chyba nie ma ani jednego... Minęło 70. lat od likwidacji przez Niemców łomżyńskiego getta, a wraz z nim tej części społeczności miasta. W miejscu wysadzonej przez hitlerowców synagogi przy ul. Senatorskiej wisi tablica: „Od lipca 1941 roku do listopada 1942 roku na terenie ulic: Dwornej - obecnie 22 lipca, Senatorskiej, Woziwodzkiej, Zielonej, Żydowskiej - obecnie Zatylnej, Rybaki, hitlerowcy utworzyli getto, w którym poddali eksterminacji 9 tysięcy Polaków narodowości żydowskiej. 3,5 tysiąca spośród nich rozstrzelano w lasach koło wsi Giełczyn i Sławiec. Niemieccy okupanci utworzyli na Ziemi Łomżyńskiej getta w 15 miejscowościach. Tragiczna droga przebywających w nich około 40 tysięcy ludzi prowadziła do obozu zagłady w Treblince”.
Getto łomżyńskie zamykało się na terenie ograniczonym ulicami: Woziwodzką, Żydowską, Rybaki, Zieloną, Senatorską, Starym Rynkiem, przy czym budynek ratusza był wyłączony z getta. Otoczono je ogrodzeniem z drutu kolczastego, którego przekraczanie było zakazane. W sierpniu 1941 roku stłoczono tu Żydów nie tylko z miasta, ale także z Jedwabnego, Piątnicy, Stawisk, Wizny i Rutek. Na przeniesienie się do „dzielnicy żydowskiej” Niemcy dali Żydom dzień. Warunki życia były katastrofalne: jedną izbę zajmowało kilka rodzin, a każdemu w oczy szybko zaczęło zaglądać widmo głodu. Brak infrastruktury sanitarnej przyczynił siłę do wysokiej śmiertelności z powodu dezynterii i tyfusu. Na porządku dziennym były także doraźne egzekucje. Dla Niemców życie Żyda nie miało wartości.
Strzał z karabinu i dół w lesie w Giełczynie...
Jeszcze 16. sierpnia 1941 r. mieszkańców getta spędzono na Zielony Targ, gdzie wybrano około 200 ludzi, oskarżonych o działalność komunistyczną. Zostali wywiezieni do lasu koło Giełczyna i rozstrzelani. W związku z przepełnieniem getta, naziści znów wezwali Żydów 17. września 1941 r. na Zielony Targ. Wybrali z nich ok. 2 000 ludzi, nie mających kart pracy, i rozstrzelali w lesie giełczyńskim.
Ostateczna likwidacja getta rozpoczęła się 1. listopada 1942 r. Teren getta został otoczony przez żandarmerię niemiecką. Nad ranem Judenrat otrzymał rozkaz ewakuacji wszystkich mieszkańców. Każdy z nich mógł zabrać nie więcej niż 20 kg bagażu. Większość Żydów została deportowana do obozu przejściowego w Zambrowie, skąd później trafili do obozu zagłady w Oświęcimiu. Innych wywieziono do obozów w Kiełbasinie, Wołkowysku i Białymstoku.
Pięć wieków wspólnej historii Żydów i Polaków
Pierwsza wzmianka o gminie żydowskiej w Łomży pochodzi z roku 1494. Król Zygmunt August nadał Łomży w 1556 r. przywilej non de tolerandis Judaeis, stąd większość Żydów przeniosła się do Piątnicy. Z czasem zakaz osadnictwa żydowskiego w Łomży był wycofywany. W 1598 r. król Zygmunt III Waza wydał przywilej, w którym zezwalał Żydom na pobyt w mieście. lecz nie dłużej niż trzy dni. W drugiej połowie XVI w. istniało skupisko żydowskie w Łomży. Na przełomie XVI i XVII w. doszło do kryzysu gospodarczego na Mazowszu i do zaostrzenia się rywalizacji między kupcami i rzemieślnikami chrześcijańskimi i żydowskimi. Kiedy w 1598 r. ponownie wypędzono Żydów z Łomży, część osiedliła się w Piątnicy, a część zasiedliła pobliską wieś Rybaki nad Narwią. Do miasta wrócili dwieście lat później, gdy Rzeczpospolita padła łupem trzech zaborców. W 1808 r. w Łomży żyło 157 Żydów, czyli co dziesiąty mieszkaniec miasta. W okresie Księstwa Warszawskiego miejscowi Żydzi otrzymali zgodę na ponowne ustanowienie gminy żydowskiej.
Najstarszy cmentarz żydowski (tzw. Mogiłki) powstał w 1830 r. - wcześniej Żydów grzebano w Śniadowie - na brzegu Narwi przy ul. Woziwodzkiej i Rybaki. Nekropolia została zniszczona w okresie drugiej wojny światowej i dopiero w latach 80. minionego stulecia teren uporządkowana. Pod koniec XIX w. na działce 240 m na 80 m powstał cmentarz przy ul. Bocznej, gdzie do dziś przetrwało ok. 600 macew. Tylko tajemnicze inskrypcje w języku hebrajskim przypominają, że w tej ziemi spoczęli dawni mieszkańcy, którzy kochali, przyjaźnili się, uczyli się, pracowali i modlili.
Rocznicowe uroczystości
We wtorek, 6 listopada w Łomży odbędą się rocznicowe uroczystości zorganizowane przez Fundację Przyjaźni Polsko – Izraelskiej i Prezydenta Łomży Mieczysława Czerniawskiego
Program:
godz. 12:00 – złożenie kwiatów przed tablicą upamiętniającą hitlerowską eksterminację Żydów w czasie II wojny światowej (ul. Senatorska 6)
godz. 12:30 – otwarcie wystawy „Księga Pamięci Żydów Łomżyńskich” w Muzeum Północno – Mazowieckim (ul. Dworna 22)
godz. 14:00 – modlitwa nad zbiorowymi mogiłami w Giełczynie (wspólny wyjazd sprzed siedziby Muzeum)
Wydarzenia towarzyszące:
- Film Jolanty Dylewskiej pt. „Po-lin. Okruchy Pamięci” w Kinie Millenium – godz. 10:00
- Monodram „Josela Rakowera rozmowa z Bogiem” w Teatrze Lalki i Aktora – godz. 17:00. Wystąpią: Sławomir Holland – interpretacja, Michał Górczynski – muzyka i wykonanie.
Opr. Mirosław R. Derewońko
(na podst.: sztetl.org / MHŻP)
