602 lata temu. Lokacja - przełomowy moment w historii Łomży
W poniedziałek 15 czerwca przypadnie 602 rocznica nadania Łomży praw miejskich. Rok 1418 otworzył nowy rozdział w wielowiekowej już historii Łomży. Lokacja na prawie niemieckim umożliwiła dynamiczny rozwój trwający aż do czasów szwedzkiego potopu w połowie XVII wieku. Łomża była centrum politycznym i gospodarczym tej części Mazowsza, ale też miastem znanym w świecie. Adam Sokołowski, historyk z Muzeum Północno-Mazowieckiego, przybliża w rozmowie z Wojciechem Chamrykiem kulisy tego procesu, przypominając początki miasta, ale też okres jego największego rozkwitu w XV i XVI stuleciu.
Wojciech Chamryk: Wiele osób błędnie sądzi, że historia Łomży jako miasta zaczyna się dopiero wraz z lokacją w 1418 roku. Tymczasem istniała ona już znacznie wcześniej, a pod koniec XIV wieku była ośrodkiem na tyle rozwiniętym, że pojawiła się idea prawnego usankcjonowania jego funkcjonowania, potwierdzenia miejskiego charakteru?
Adam Sokołowski: Rzeczywiście, często rok 1418 jest cezurą, od której zaczynamy mówić o Łomży jako mieście. Dlatego warto pogłębić nasze rozumienie tego co kryje się za tą datą. W roku 1418 Łomża stała się miastem w znaczeniu prawnym. Poprzez nadanie prawa miejskiego książę Janusz, uczynił Łomżę miastem z formalno-prawnego punktu, a mieszkańców podmiotem prawnym, wspólnotą, której członkowie zostali wyjęci spod sądownictwa książęcego i odtąd jako prawna całość, zaczęli podlegać tzw. prawu niemieckiemu, konkretnie jego chełmińskiej odmianie. Jednocześnie w ten sposób kończył się proces lokacji rozpoczęty jeszcze pod koniec XIV wieku, kiedy to pojawił się w Łomży urząd wójta – a ten warto przypomnieć, był związany z zakładaniem miast lokacyjnych na prawie niemieckim. Na pewno Łomża miała charakter miejski przed 1418 rokiem, a i przed pojawieniem się wójta w 1400 roku możemy znaleźć atrybuty miejskości, jak choćby murowany kościół na Popowej Górze. Z badań archeologicznych wiemy natomiast, że w granicach obecnego miasta istniała ciągłość osadnicza od IX wieku, a znajdowane artefakty poświadczają istnienie rzemiosła. Reasumując, można powiedzieć, że co najmniej od roku 1400, mamy do czynienia z przekształcaniem się Łomży w miasto lokacyjne, które kończy się nadaniem prawa miejskiego w 1418 roku. To co istniało we wcześniejszych dekadach XIV wieku, można nazwać miastem przedkolacyjnym, czyli takim, które nie stanowiło wyodrębnionej prawnie całości.
Lokacja prawna to jedno, ale warto też wspomnieć o lokacji przestrzennej, bo są to dwa niezwykle ważne, dopełniające się elementy tego procesu?
A.S.: Kwestia lokacji przestrzennej, czyli zorganizowania na nowo przestrzeni miejskiej, była bezpośrednio powiązana z miejskim prawem niemieckim i była niezbędna dla pełnego procesu lokacji. Powstanie gminy miejskiej na prawie niemieckim, wymagało stworzenia takiej przestrzeni, która umożliwiałaby traktowanie członków wspólnoty miejskiej w sposób zgodny z prawem miejskim, a nie książęcym. Takie same prawa dla obywateli miasta wymagały takiej organizacji przestrzennej, która miała umożliwić mieszczanom władzę nad całym miastem. Dlatego wytyczanie granic miasta poprzez rowy, wały, czy mury, miało znaczenie nie tylko praktyczne, ale również symboliczne, ponieważ oznaczało oddzielenie prawne od otoczenia i wyznaczenie strefy prawa miejskiego. W efekcie powstawało miasto lokacyjne, czyli uregulowana nie tylko prawnie, ale i przestrzennie, zwarta całość, w opozycji do miasta przedkolacyjnego, które na ziemiach polskich w okresie przedlokacyjnym składało się najczęściej z grodu, podgrodzia, osady targowej i osiedli otwartych rozciągających się w najbliższym sąsiedztwie.
Czy przestrzeń miejska Łomży przełomu XIV i XV wieku była już wystarczająco uporządkowana, czy też dopiero po lokacji zaczęto ją kształtować według określonego planu, począwszy od rynku i regularnego układu ulic czy działek?
A.S.: Regulacja przestrzeni na pewno zaczęła się na przełomie XIV i XV wieku – i była ona częścią rozpoczętej wtedy lokacji na prawie niemieckim. Odbywała się ona w oparciu o tzw. szachownicowy układ, polegający na wytyczeniu prostych, równoległych i prostopadłych względem siebie ulic, co stwarzało możliwość wymierzenia regularnych parceli, to z kolei ułatwiało uiszczanie od nich rocznych czynszów oraz ich rozliczania wobec pana gruntowego (księcia), które pobierał on za pośrednictwem wójta od całej wspólnoty, a nie od pojedynczych osób. Określony w ten sposób plan miasta ułatwiał też gminie miejskiej zarządzanie nim.
Mieszkańcy Łomży zyskali dzięki lokacji w wielu aspektach, nie tylko prawnym, ale też ekonomicznym, dzięki czemu miasto mogło tak dynamicznie rozwinąć się i wzbogacić w XV i XVI stuleciu?
A.S.: Lokacja dawała mieszkańcom możliwości rozwoju na różnych polach. Przypomnijmy najważniejsze z praw jakie otrzymali łomżyniacy: prawo sądzenia, wyrokowania, karania, zwolnienie z ceł na terenie księstwa mazowieckiego, zaplecze rolne przy mieście oraz prawo do pobudowania łaźni, postrzygalni i wagi, a także nie mniej ważne, choć nie wspomniane wprost w dokumencie lokacyjnym, a wynikające z istoty prawa niemieckiego: wolność osobistą i dziedziczne zbywalne prawo do ziemi. Ta podstawa (poszerzana przez następnych władców) umożliwiła dynamiczny rozwój Łomży, w zasadzie aż do potopu szwedzkiego.
Jakie przykłady świadczące o rozwoju Łomży po jej lokacji można przywołać?
A.S.: Już w I połowie XV wieku miejscowa młodzież udawała się na studia do Krakowa. Z kolei listy wysyłane w XV wieku przez rajców łomżyńskich do rajców gdańskich w związku z kwestiami handlowymi poświadczają szerokie kontakty gospodarcze mieszkańców Łomży. O pozycji miasta może świadczyć również ustanowienie w nim przez księżną mazowiecką Annę urzędu kata, który miał być utrzymywany także przez inne miasta ziemi łomżyńskiej. Jednak chyba największym świadectwem rozwoju miasta za czasów Piastów mazowieckich, była dokonana przez nich fundacja nowej fary miejskiej – dzisiejszej katedry. Dodajmy, że na przełomie XV i XVI wieku nasze miasto zostaje umieszczone na mapach przedstawiających Europę, tworzonych przez takich mistrzów ówczesnej europejskiej i polskiej kartografii jak Mikołaj z Kuzy, Henryk Martellus czy Bernard Wapowski. W tym okresie, Łomża w klasyfikacji wszystkich polskich miast, znajdowała się w drugiej kategorii, a zaznaczmy, że w kategorii pierwszej, czyli miast największych, było ich tylko 6 (Gdańsk, Toruń, Kraków, Elbląg, Poznań, Lwów). Jeszcze więcej świadectw rozwoju Łomży znajdziemy po 1526 roku w jej królewskim okresie dziejów.
Książę Janusz jawi się tu więc jako jeden z najwybitniejszych władców nie tylko tej epoki, bo to głównie dzięki jego dalekowzrocznej polityce tzw. przełom lokacyjny stał się faktem; Księstwo Mazowieckie zaczęło rozkwitać na niespotykaną dotąd skalę, a Łomża wraz z nim?
A.S.: Janusz Starszy był niewątpliwie władcą najważniejszym w dziejach średniowiecznej Łomży. Dalszy rozwój miasta możliwy był dzięki położonym przez niego fundamentom, pośród których głównym było nadanie praw miejskich 15 czerwca 1418 roku. Władca mazowiecki zakładał w swoim księstwie miasta i wsie, sprowadzał osadników, znakomicie wykorzystując przy tym warunki polityczne w regionie. Dokonał lokacji 24 miast, a książęta mazowieccy, od XIII wieku do 1526 roku, czyli ostatecznego włączenia ziem mazowieckich do Korony, założyli ok. 100 miast. Warto też spojrzeć na zjawisko lokacji miast szerzej i przypomnieć, że od 1211 roku, czyli lokacji Złotoryi, do końca średniowiecza skutecznie lokowano na ziemiach polskich w oparciu o różne odmiany prawa niemieckiego ok. 700 miast, a w całej strefie stosowania tego prawa od Magdeburga po Kijów, kilka tysięcy. Wielką zasługą Janusza I jest to, że włączył nasz region w ten wielki proces. Każda taka lokacja stanowiła potencjalną możliwość rozwoju miasta, nie zawsze wykorzystaną, ale jak już mówiłem, w przypadku Łomży rozwój nastąpił bez wątpienia.
Wojciech Chamryk
