Artykuł ukazał się w "Studia Łomżyńskie", t. XV, Łomża 2004
Działania władz wobec Kościoła katolickiego w diecezji łomżyńskiej w latach 1945-1949.
Lata 1944-1945 nie były łatwe, miedzy innymi ze względu na toczące się nadal działania zbrojne oraz tworzenie struktur nowej władzy, której przeciwstawiało się silne podziemie niepodległościowe. W związku z tym powstały w sierpniu 1944 r. Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Białymstoku i tworzone później Powiatowe UBP zajęły się w pierwszej kolejności jego zwalczaniem, mniej uwagi poświęcając pozostałym „przeciwnikom”. Za jednego z nich bez wątpienia władze komunistyczne uznawały Kościół katolicki.
Chociaż w latach 1944-1947 nie doszło na terenie woj. białostockiego do otwartej walki z Kościołem, to nie zniknął on całkowicie z pola widzenia. Urząd Bezpieczeństwa przez cały ten okres zajęty był zbieraniem informacji między innymi na temat księży z terenu Diecezji Łomżyńskiej. Przykładem może być ta o powitaniu 13 VII 1945 r. przez ludność Łomży i starostę, wkraczającego do miasta Wojska Polskiego.1 Zaznaczono przy niej, że z przedstawicieli duchowieństwa obecny był tylko proboszcz parafii Łomża lecz nie wygłosił on nawet żadnej mowy powitalnej.
Praca mająca na celu przygotowanie aparatu bezpieczeństwa do walki z Kościołem trwała przez cały czas. 11 stycznia 1946 r. zorganizowano w WUBP w Białymstoku Wydział V, w skład którego wchodziła Sekcja V. Jej celem było między innymi obsadzenie agenturą i osłabienie wpływów Kościoła katolickiego.2 Przy realizacji tego zadania napotkano jednak już na początku na duże trudności, ze względu na wrogi stosunek duchowieństwa do nowego ustroju. Między innymi w związku z tym, już 23 stycznia 1946 r. pracownicy sekcji pod kierownictwem Władysława Borowskiego prowadzili sprawę na biskupa diecezji łomżyńskiej Stanisława Łukomskiego.3 W marcu pojawiły się natomiast pierwsze charakterystyki księży z powiatu Wysokie Mazowieckie i Łomża.4
W listopadzie 1946 r. Sekcja V prowadziła 13 spraw obiektowych przeciwko duchowieństwu, a wśród nich na: Kurię Diecezjalną w Łomży kryptonim „Łomża”, Sodalicję Mariańską kryptonim „Chwasty” i Diecezjalny Zarząd „Caritasu” kryptonim „Caritas”. W toku były również sprawy śledcze przeciwko księżom Zygmuntowi Poniatowskiemu i Longinowi Maculewiczowi. Założono też 43 sprawy ewidencyjne oraz dysponowano 13 teczkami z materiałami początkowymi na księży z terenu woj. białostockiego.
Urząd Bezpieczeństwa na terenie diecezji łomżyńskiej, tak jak w całej Polsce, przez cały okres swego istnienia dążył do rozbudowy sieci agenturalnej, między innymi wśród duchowieństwa i środowisk przykościelnych. Do końca 1945 r. agentury w otoczeniu bp. Łukomskiego jednak nie uzyskano.5 Dopiero 5 grudnia tego roku zwerbowano tajnego informatora ps. „Ru”, który nie zaliczał się do grona przyjaciół biskupa, w związku z czym nie miał możliwości zebrania dokładniejszych materiałów na temat jego działalności.
Informatorów bardzo często pozyskiwano przez zastraszenie. Wykorzystywano też posiadane informacje na temat tak zwanych wrogich wystąpień duchowieństwa oraz wnikliwie śledzono życie osobiste księży. Od 17 V 1946 r. dla Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Łomży pracował informator „Podbielski”, czujący wielką niechęć do bp. Łukomskiego z powodu pominięcia go przy awansie.6 Otrzymał on od PUBP polecenie zebrania na niego obciążających materiałów oraz nawiązania kontaktów z działającymi w powiecie oddziałami Narodowych Sił Zbrojnych. Natomiast działający w Białymstoku informator „Poleski” doniósł 16 marca 1949 r. do WUBP o spotkaniu rektora Seminarium Duchownego ks. Czesława Falkowskiego z prymasem Stefanem Wyszyńskim w Warszawie i otrzymaniu przez niego nominacji na biskupa ordynariusza Diecezji Łomżyńskiej.7
Chociaż w latach 1944-1947 nie prowadzono bezpośrednich działań przeciwko Kościołowi katolickiemu, to księża i tak w tym okresie padali ofiarą aparatu bezpieczeństwa. Byli oni przez cały czas w polu jego zainteresowań, tym bardziej, że zgodnie z informacjami docierającymi do MBP, na Białostocczyźnie podziemie i duchowieństwo darzyło się wzajemną sympatią.8
W sporządzonej na początku lat pięćdziesiątych analizie działalności Kurii Łomżyńskiej stwierdzono, iż w okresie do 1939 r. prowadziła ona działalność wybitnie endecką.9 Wielu księży z tej diecezji (bp Łukomski, Antoni Roszkowski) należało do Stronnictwa Narodowego i prowadziło w nim aktywną działalność. Według tej analizy w okresie okupacji niemieckiej duchowieństwo diecezji łomżyńskiej współpracowało i udzielało pomocy NSZ. Po wyzwoleniu kuria wraz z częścią księży rozpoczęła walkę z władzą ludową, współpracowała i pomagała partyzantce niepodległościowej oraz nawoływała ludność do czynnego popierania podziemia. Zdaniem autora analizy zarządzenia wydawane przez biskupa dla podległego duchowieństwa były „nasiąknięte nienawiścią i wrogością do władzy ludowej, wytwarzając atmosferę obrony rzekomo zagrożonej religii”.
Zarzuty te oparte były prawdopodobnie również na informacjach uzyskanych od agenta „Łomżyńskiego”, który w styczniu 1946 r. donosił, że bp Łukomski ściśle współpracował z NZW i brał nawet udział w przeglądzie oddziałów leśnych z komendantem obwodu łomżyńskiego Bolesławem Kozłowskim „Grotem”.10 Biskup miał ponadto zabronić księżom wzięcia udziału w pogrzebie 7 milicjantów zastrzelonych przez NSZ, nie pozwolił też pochować ich na cmentarzu. O tym i innych faktach powiadomiono Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego w specjalnych raportach.
W pierwszej połowie 1946 r. PUBP w Łomży zintensyfikował swoje działania mające na celu przygotowanie materiałów przeciwko bp. Łukomskiemu. Jako podstawę wykorzystano informacje od zatrzymanego członka Narodowego Zjednoczenia Wojskowego Czesława Wondołowskiego. Zeznał on, że w 1945 r. do organizacji wciągnął go ks. Stanisław Chudziak zamieszkały w Szczepankowie, który miał również organizować NZW na terenie Łomży i okolicznych wiosek.11 Funkcjonariuszy UB szczególnie zainteresował fragment dotyczący zorganizowanego 20 marca 1946 r. w remizie strażackiej w Szczepankowie zebrania członków NZW z udziałem: bp. Łukomskiego, ks. Chudziaka oraz księży z Miastkowa, Śniadowa i Nowogrodu. W jego trakcie zabierając po kolei głos krytykowali oni rząd komunistyczny. Biskup natomiast wspominał o Stanisławie Mikołajczyku, posiadającym poparcie przebywającego poza granicami kraju wojska i dysponującego polskim złotem, które po zmianie rządu miało zostać przeznaczone na odbudowę Polski. Zapewniał on też zebranych o modlitwie i pomocy dla NZW ze strony osób duchownych i przekonywał, że komuniści zostaną „rozgonieni”.
Jako mający bezpośredni dostęp do biskupa zostali przez Wondołowskiego wymienieni Józef Chojnowski, Czesław Opoński i Franciszek Chojnowski ze wsi Janowo. Mieli oni przychodzić do pałacu biskupiego przy ulicy Farnej w Łomży. W związku z tymi informacjami postanowiono odpis protokołu przesłuchania przekazać do Wydziału V, Departamentu V MBP w celu zapoznania władz zwierzchnich z powstałą sytuacją. Zapadła również decyzja o wysłaniu kierownika Sekcji V Wydziału V WUBP w Białymstoku do PUBP w Łomży, w celu zatrzymania łączników biskupa. Ewentualnych aresztowanych zalecano natychmiast przesłuchać pod kątem działalności duchowieństwa katolickiego i przebiegu spotkania z 20 marca.12 W dalszej kolejności, po zdobyciu materiałów i sankcji MBP miano aresztować ks. Chudziaka oraz utworzyć sądową sprawę grupową w celu skompromitowania działalności księży diecezji łomżyńskiej w stosunku do Rządu Jedności Narodowej.
Tak też się stało. Po aresztowaniu do dalszego śledztwa zatrzymano Józefa i Franciszka Chojnowskich, Czesława Opońskiego i Czesława Andrzejkiewicza z Grzymał.13 Przewieziono ich do WUBP w Białymstoku, gdzie poddano konfrontacji z Wondołowskim. Z powodu braku dowodów winy obaj Chojnowscy zostali zwolnieni. Pozostali dwaj również znaleźli się niebawem na wolności.
W maju 1946 r. wpłynęło też do Wydziału V doniesienie z więzienia Karno – Śledczego w Białymstoku, w którym informowano, że więzień Stanisław Cimoszyński twierdził, iż bp Łukomski kieruje działalnością podziemia w pow. łomżyńskim.14 Według tych informacji miał on posiadać broń, radio nadawcze i maszynę do pisania ukryte w lochach pod kościołem w Ostrówku Komorowo. Więzień wśród członków sztabu tajnej organizacji wymienił też Jana Tomaszewskiego, Stanisława Lichotę i Bronisława Boguckiego. Dane te nie zostały jednak potwierdzone przez innych aresztowanych, a podtrzymywał je tylko Cimoszyński. Chociaż planowano być może wykorzystanie jego zeznań w pracy operacyjnej, to chyba już wówczas nie traktowano ich poważnie. W sprawozdaniu zaznaczono nawet, że był on wyznania Narodowo – Katolickiego i z tego powodu mógł składać obciążające biskupa zeznania.
Zacieśnianiu „przyjaźni” z władzami komunistycznymi nie sprzyjały też takie sytuacje, jak ta z 10 maja 1946 r., gdy grupa operacyjna Wojsk Bezpieczeństwa Wewnętrznego z Białegostoku pod dowództwem mjr Bondarenki w trakcie przeprowadzania operacji w rejonie Śniadowa w pościgu za członkami podziemia weszła do miasta. Partyzanci znaleźli schronienie w kościele, a ks. Antoni Puchalski nie wpuścił do niego wojska.15 Ostatecznie po jego otwarciu okazało się, że w środku jest około 40 mężczyzn, z których większość wraz z rodzinami uczestniczyła w nabożeństwie. Dodatkowo zdenerwowany duchowny nazwał żołnierzy i oficerów WP komunistami.
Do kolejnego spięcia doszło 21 maja 1946 r. na pogrzebie zabitego przez podziemie funkcjonariusza PUBP w Wysokiem Mazowieckiem Teofila Piegzy. Przemawiający nad jego grobem ks. Lewczuk powiedział „winę za popełnione zbrodnie ponoszą obie strony, które mordują się wzajemnie [...] ja tu widzę trumnę zamordowanego – ale nie widzę tamtych, których się tu nie przywiozło, którzy są pomordowani [w] jeszcze gorszy sposób lub więzieni niewinnie.”16 Natomiast w czasie mszy świętej, która odbyła się w tej miejscowości w trzecią rocznicę bitwy pod Lenino, miejscowy ksiądz zakończył swoje kazanie słowami „[...] zabrali nam ziemie wschodnie, boli nas to wszystkich Polaków”.17
Za wrogie uznano również wystąpienie ks. Kazimierza Grunwalda z 10 XI 1946 r., w którym napiętnował on osoby będące w PPR i PUBP, a obecne w kościele w Wysokiem Mazowieckiem. Stwierdził, że walczą one z Bogiem i Kościołem oraz przychodzą na msze po to aby szpiegować jego jako duchownego.18 Wszystko to świadczy co najmniej o dużej niechęci duchowieństwa diecezji łomżyńskiej wobec nowej władzy, a takich przypadków było znacznie więcej. Pamiętać trzeba, że władze przywiązywały dużą wagę do słów płynących z ambony. Dążono do tego, aby stała się ona tubą propagandową rządu.
Sfałszowane referendum i wybory osłabiły wśród społeczeństwa, a co za tym idzie i u niektórych księży wiarę w rychłą zmianę sytuacji. Pomiędzy osobami korzystającymi z ogłoszonej 22 lutego 1947 r. amnestii znaleźli się i duchowni. 16 kwietnia tego roku w komisji przy PUBP w Grajewie ujawnił się ks. Aleksander Bieńkowski „Skarga” zam. Rycewo gm. Bełda, pow. Grajewo. W okresie okupacji należał on do AK i posiadał stopień majora.19
Pomimo początkowego niepowodzenia dalej zbierano też informacje do sprawy bp. Łukomskiego. I tak aresztowany członek NZW Michał Burzyński „Sęp” zeznał, że chcąc zawrzeć związek małżeński z Haliną Obrycką udał się do ks. Apoloniusza Glińskiego z parafii Bronowo. Tam po krótkiej rozmowie oświadczył, że jest członkiem NZW i w związku z tym chce wziąć ślub bez zapowiedzi.20 Po uzyskaniu zgody biskupa ksiądz udzielił go 17 lutego 1947 r. Pan młody i dwaj świadkowie przyszli w tym dniu do kościoła z bronią, którą na polecenie księdza zostawili w zakrystii.
Według innego materiału, w sierpniu 1948 r. na terenie pow. łomżyńskiego ks. Antoni Kin dokonał poświęcenia ryngrafów dla oddziału Stanisława Grabowskiego „Wiarusa” (NZW) i obdarował jego członków żywnością. Sprawa ta również została przekazana do MBP.21 Kontakty z „Wiarusem”, według doniesienia źródła „Burza”, mieli utrzymywać też ks. Czesław Dziondziak proboszcz parafii Rutki oraz ks. Franciszek Łapiński proboszcz parafii Zambrów pow. Łomża.22 Pierwszy z nich po rozebraniu domu „Wiarusa” nazwał ponadto przedstawicieli rządu bandytami, demolującymi zabudowania ludzi walczących za Polskę.23 20 maja 1949 r. miała natomiast swój koniec sprawa ks. Zygmunta Poniatowskiego wikarego parafii Bargłów pow. augustowski, aresztowanego 19 I 1949 r., który przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Białymstoku został skazany na 5 lat więzienia za pomoc członkom Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość. Takich przypadków było znacznie więcej.24
Urząd Bezpieczeństwa niepokoił też duży wpływ duchowieństwa na młodzież. Starano się w związku z tym podejmować działania mające na celu przejęcie kontroli nad szkołami i organizacjami młodzieżowymi. Interesowano się m.in. Związkiem Harcerstwa Polskiego. Jeszcze w maju 1947 r. UB nie wiedziało jak usunąć księży będących komendantami hufców powiatowych w Łomży i Bielsku Podlaskim.25 Było to tym bardziej ważne, że np. w Łomży ks. Bolesław Dąbkowski był inicjatorem nie dopuszczenia ZHP do współpracy z innymi organizacjami. Według danych agenturalnych polecił on nawet zdjąć odznaki harcerskie tym harcerzom, którzy brali udział w uroczystościach pierwszomajowych.
PUBP w Łomży prowadził w tym okresie również sprawę przeciwko prefektowi szkolnemu kapucynowi Franciszkowi Jakimiakowi, który „zbuntował szkołę w Łomży przeciwko podpisaniu protestu w sprawie mordu Stachowiaka w Poznaniu przez co pochwalał zbrodnię”.26 Sytuacja w szkole była napięta do tego stopnia, że jej kierownik zmuszony był zawiesić lekcje w klasie siódmej. Mająca miejsce 16 sierpnia 1947 r. w Sądzie Okręgowym w Łomży rozprawa, według doniesień agentury, z powodu postawy sądu zakończyła się uniewinnieniem księdza.27 Wydział V WUBP w Białymstoku wniósł o rewizję sprawy.
Część duchowieństwa na terenie diecezji łomżyńskiej zdawała sobie coraz wyraźniej sprawę z walki prowadzonej przez władzę z Kościołem katolickim. I tak 25 stycznia 1948 r. w kościele kapucynów w Łomży ks. Jawnaszan imię zakonne Anzelm podczas kazania stwierdził, że chociaż w polskich szkołach jest jeszcze religia to nic to nie znaczy, gdyż „po dwu godzinach religii na innych lekcjach twierdzi się, że człowiek powstał z małpy”. Zostało to skrupulatnie odnotowane przez pracowników UB.28
Pilnie wypatrywano też konfliktów, w które byliby zaangażowani księża. Za taki właśnie uznano spór ks. Franciszka Czajkowskiego, który na lekcji religii z uczniami I klasy Liceum w Sejnach wystąpił w obronie listu papieskiego do biskupów niemieckich.29 Jego zdaniem stała się im krzywda, gdyż wyrzucono ich z ojczyzny. Duchowny skrytykował też stosowanie odpowiedzialności zbiorowej za zbrodnie hitlerowskie. Wkrótce po tym wydarzeniu przesłuchano w jego sprawie świadków, a materiały przesłano do MBP z prośbą o instrukcje.
Również kontakty duchowieństwa z administracją samorządową nie były wolne od wpływu UB. Przykładem może być tutaj wydarzenie z terenu pow. Wysoko Mazowieckiego, gdzie 3 V 1948 r. starosta urządził poświęcenie nowo wybudowanej szkoły we wsi Stara Ruś.30 Z tej okazji odbył się uroczysty obiad, na którym byli obecni przedstawiciele partii i władz. W jego trakcie ks. kanonik Kazimierz Staniewicz nawoływał do ograniczenia wpływu czynników państwowych na wychowanie młodzieży, które zdaniem księdza było zadaniem rodziny, szkoły i duchowieństwa. Po uroczystości zebrano zeznania świadków, a kopie protokołów przesłano do MBP z prośbą o sankcję na aresztowanie księdza.
W tym okresie dodatkową okolicznością obciążającą w przypadku konfliktu z prawem była przynależność do organizacji katolickich.31 Przekonał się o tym jeden z uczniów Gimnazjum i Liceum Przemysłu Drzewnego w Łomży. Odpowiadał on przed WSR w Białymstoku za to, iż w okresie od jesieni 1948 r. do wiosny 1949 r. na terenie szkoły „[...] czynił przygotowania zmierzające w dalszej konsekwencji do obalenia przemocą istniejącego ustroju Państwa Polskiego przez rozpowszechnianie fałszywych wiadomości o charakterze politycznym”. Okolicznościami, które go obciążały był też fakt, iż należał do Sodalicji Mariańskiej i ZHP.
Już w 1945 r. w raportach WUBP w Białymstoku pojawiły się pierwsze adnotacje dotyczące sytuacji wyznaniowej.32 Twierdzono w nich, iż stosunek Kościoła wobec nowej władzy był lojalny choć wyczekujący i nieufny. Wspominano także, iż starosta łomżyński współpracował z dziekanem w celu „skrócenia samowoli elementów wywrotowych”. W sprawozdaniach odnotowano również fakt uczestnictwa biskupa i dużej liczby duchowieństwo z Łomży i okolic 15 lipca 1945 r. w nabożeństwie za zamordowanych przez Niemców w Lesie Jeziorkowskim Polaków.33 Zestawiono to razem z informacją o braku księży przy witaniu wkraczającego do Łomży Wojska Polskiego.
W 1945 r. kompletowano też życiorys bp. łomżyńskiego Stanisława Łukomskiego. PUBP w Łomży odpowiadając na pismo z 29 listopada tego roku donosił do WUBP między innymi, że objął on swoje stanowisko w 1927 r. i pochodził z Poznania.34 Wspomniano o jego współpracy z Romanem Dmowskim oraz dążeniu do wychowania młodego pokolenia w duchu religijnym i „nienawiści” do stronnictw lewicowych.
Rok 1946 to sprawa referendum, nasilenie akcji terroru, a także wprowadzenie przepisów cywilnych do instytucji małżeństwa, skrytykowanych otwarcie przez Kościół katolicki.35 Odnośnie ostatniej sprawy podkreślał on, że jest to celowe działanie komunistów obliczone na rozkład społeczeństwa polskiego. W czerwcu tego roku kolejny list Episkopatu mówiący między innymi o rozstrzeliwaniu ludzi bez wyroków sądowych, utrudnianiu księżom dostępu do więzień i zabijaniu dzieci nienarodzonych odczytał oraz poprzedził nauką ks. dziekan Kazimierz Grunwald w Wysokiem Mazowieckiem.36 Porównał on ówczesne czasy do pogaństwa w cesarstwie rzymskim, które jednak ostatecznie się nawróciło. Miał nadzieję, że odrodzi się także nowy naród [Polski] z nowym pokoleniem. Tej nadziei z pewnością nie podzielali pracownicy UB piszący sprawozdanie.
W czerwcu 1946 r. powstało też Stronnictwo Pracy w Łomży. Jego prezesem został Kazimierz Mroczkowski, wiceprezesem Franciszek Bułak, sekretarzem Bronisław Aszaff związany z bp. Łukomskim.37 Natomiast zebranie organizacyjne SP w Suwałkach miało odbyć się na plebani u ks. Jana Misiewicza, gdzie przybyć mieli również nauczyciele. Nie doszło ono jednak do skutku w planowanym terminie.38
Ze względu na gromadzenie się ludzi podczas mszy, ekipy propagandowe w okresie poprzedzającym referendum starały się organizować wiece po jej skończeniu, w pobliżu kościoła. 10 czerwca 1946 r. podania z ambony informacji o mającym się odbyć wiecu przedwyborczym kategorycznie odmówił ksiądz ze wsi Smolniki pow. Suwałki. Ponadto na terenie powiatu zauważono dużą ilość stawianych krzyży przydrożnych.39 W powiecie wysoko mazowieckim wiece odbyły się między innymi w Czyżewie i Sokołach, gdzie miejscowy ksiądz odmówił jednak zapowiedzenia jego z ambony.40 Według uzyskanych przez WUBP informacji ks. w Jabłonce Kościelnej podczas kazania niedwuznacznie zachęcał ludność, aby nie brała w nim udziału.41 Chociaż w pow. Łomża duchowieństwo nie czyniło tego wprost, to jednak z ambon padały słowa jasne do zrozumienia dla większości.42 I tak ks. Henryk Betto w Łomży w czasie kazania stwierdził, że „tylko ustrój kapitalistyczny daje [...] możliwość utrzymania się i zapewnienia sobie bytu”. Natomiast w gm. Bełda, pow. Grajewo ks. Aleksander Bieńkowski nawoływał ludność aby nie dopuściła do zabrania urn z głosami do Grajewa, gdzie był punkt zborny krzycząc „złodzieje, [...] chcecie nas oszukać”.43
Zdarzały się jednak i odwrotne sytuacje, przeważnie jednak, jak wynika z informacji zebranych przez UB, księża występowali przeciwko referendum. Tak zachowała się większość księży z pow. augustowskiego, łomżyńskiego i grajewskiego.44
Aby zapobiec niepożądanym niespodziankom i uniknąć popełnionych podczas referendum błędów, przed wyborami do Sejmu proponowano między innymi wzmocnić referaty V-te w PUBP.45 Duchowieństwo katolickie zneutralizować miano również poprzez dokładniejsze obstawienie agenturą i stały oficjalny nadzór uniemożliwiający prowadzenie propagandy politycznej. W tym wypadku nie osiągnięto jednak pełnego sukcesu, gdyż jak stwierdzono w sprawozdaniu z przebiegu głosowania, podczas wyborów 19 I 1947 r. księża na Białostocczyźnie, tak jak przy referendum, byli wrogo ustosunkowani do całej akcji oraz pomagali w rozprowadzaniu ulotek i numerków PSL w terenie.46
Podczas rozmowy z szefem PUBP w Wysokiem Mazowieckiem ks. Grunwald odnośnie zbliżających się wyborów stwierdził, że bp Łukomski przygotował specjalny list pasterski w tej sprawie. Zapytany o swój stosunek do wyborów stwierdził, że każdy katolik zobowiązany jest do głosowania na kandydata który będzie bronił religii i jej zasad. Co do PPR i PPS to stanowisko Kościoła wobec nich, jego zdaniem jest jasne. Odnośnie stwierdzenia, że w trakcie kazań porusza on tematy polityczne odpowiedział, iż jeżeli polityka zbiega się z interesem religii to musi on bronić interesu kościoła. Na podstawie tego wywnioskowano, że ma on już list biskupa oraz dalej prowadzi antypaństwową politykę.47 I nie mylono się w tym przypadku, gdyż w trakcie akcji przedwyborczej rozprowadził on w powiecie wysoko mazowieckim 50 000 numerków PSL. Ksiądz z Czyżewa złożył natomiast protest do Komisji Okręgowej w Białymstoku z powodu naruszenia ordynacji wyborczej.48 Stwierdził on, iż w komisjach nie było mężów zaufania, a wojsko nie głosowało zgodnie z ordynacją. 20 X 1946 r. w pow. augustowskim w parafii Raczki również ks. Witold Balukiewicz w czasie kazania wystąpił przeciwko PPR i Rządowi Jedności Narodowej. Oświadczył on mianowicie, że „Polski takiej, jaka jest obecnie naród nie powinien uznać, a nam potrzebny jest obecnie senat”.49 Wybory okazały się wbrew oczekiwaniom, kolejnym sukcesem komunistów.
O tym, że zdawano sobie sprawę z dokonania następnego fałszerstwa najlepiej świadczy odpowiedź bp. łomżyńskiego Łukomskiego na prośbę Przewodniczącego PRN aby na wybory Prezydenta Rzplitej (5 II 1947 r.), w kościołach diecezji biły dzwony. Stwierdził on mianowicie, że Kościół, tak jak i naród pragnie pokoju i pojednania „[...] ale Kościół katolicki, będąc nauczycielem prawdy, sprawiedliwości i uczciwości, nie może pochwalać aktów niesprawiedliwości, jakich wyrazem były wybory 19 stycznia br., czym ludność jest głęboko rozgoryczona.”50
Współpraca pomiędzy Kościołem i przedstawicielami administracji różnego szczebla w diecezji łomżyńskiej wraz z upływem czasu układała się coraz gorzej. Przykładem może być Grajewo, gdzie 25 maja 1947 r. ks. Kazimierz Hamerszmit nie zgodził się na przełożenie nabożeństwa, w związku z czym musiano przesunąć rozpoczęcie obchodów Święta Ludowego.51 W rozmowie z wydelegowanym do niego Kazimierzem Paszkowskim, prezesem Samopomocy Chłopskiej stwierdził, że gdyby został poinformowany o tym wcześniej, to spełniłby jego prośbę.
Do jednego z najpoważniejszych zatargów doszło 10 sierpnia 1947 r. przy okazji pogrzebu starosty łomżyńskiego Tadeusza Żeglickiego, przewodniczącego PRN w Łomży Stanisława Tońskiego i ich szofera, którzy trzy dni wcześniej zginęli z rąk członków organizacji podziemnej. W manifestacji na rynku duchowieństwo nie wzięło w ogóle udziału, zgodziło się jedynie dokonać obrzędu religijnego na cmentarzu. Ponieważ Toński był wyznawcą Kościoła Narodowego, księża zaprotestowali przeciwko niesieniu jego zwłok na cmentarz katolicki razem z innymi. W efekcie pogrzeb odbył się z tym, że gdy mimo protestów wniesiono na cmentarz trumnę Tońskiego, księża w liczbie siedmiu zrzucili z siebie szaty liturgiczne. Cała trójka została pochowana we wspólnej mogile, nad którą wygłoszono przemówienia i odśpiewano hymn PPS-u „Czerwony Sztandar”.52 Władze obawiały się prawdopodobnie reakcji ludności w związku z tym zajściem jednak, jak podkreślił jeden z mówców na posiedzeniu KW PPR w Białymstoku nie była ona tak groźną jak się spodziewano.
W związku z tymi wydarzeniami biskup łomżyński wniósł skargę do wojewody białostockiego o ukaranie winnych profanacji cmentarza i wydał list pasterski do ludności, wyjaśniający ostatnie wydarzenia. Stwierdził w nim, iż władze świeckie początkowo zrezygnowały z udziału w pogrzebie duchowieństwa katolickiego, a dopiero w ostatniej chwili zawarto porozumienie o zasadach jego uczestnictwa. Niestety nie zostało ono dotrzymane, gdyż do pochodu religijnego wprowadzono oddział z karabinami i świeckie sztandary. Dodatkowo wbrew prawu kościelnemu i jego zastrzeżeniom wprowadzono zwłoki innowiercy na poświęcony cmentarz katolicki i pochowano je wspólnie.53 Z tego powodu duchowieństwo zaniechało dalszych czynności religijnych. Na zakończenie stwierdził, że „Nie przypuszczaliśmy, abyśmy w wolnej i katolickiej Polsce żalić się musieli na takowe krzywdy Kościołowi Chrystusowemu wyrządzane przez ludzi o zaślepieniu politycznym. Dla tego rodzaju ludzi partyjniactwem politycznym zaślepionych nic już nie jest świętym, ani wspólne modlitwy wiernych, ani obrządki kościoła, ani powaga śmierci i pogrzebów, ani miejsca służbie bożej poświęcone [...]”. Oczywiście władze szeroko opisywały całe to zdarzenie w prasie.
W dniach 13-15 października 1947 r. w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego odbyła się narada poświęcona ograniczaniu wpływów Kościoła.54 Referat programowy pt. „Ofensywa kleru a nasze zadania” wygłosiła Julia Brystygierowa - dyrektor V Departamentu MBP, który wówczas zajmował się duchowieństwem i związkami wyznaniowymi. Wyznaczył on główne kierunki zwalczania Kościoła w przeciągu następnych ośmiu lat. Zalecała ona w nim między innymi wyeliminować wpływy księży na masowe organizacje młodzieżowe, systematycznie rozpracowywać prefektów szkolnych oraz kurie biskupie, dekanaty, rady dekanackie i „Caritas”. Dokładniej zbadany miał też być udział księży w podziemiu i baza materialna duchowieństwa. Wszelkie stosowane represje wobec duchowieństwa - zarówno areszty księży, metody represyjne i profilaktyczne polecano bezwzględnie uzgadniać z ministerstwem. Dla realizacji tak szerokiego zakresu zadań rozbudowano pion MBP zajmującego się Kościołem. W rezultacie w działaniach mających na celu zwalczanie Kościoła uczestniczyło w końcu lat czterdziestych, według Henryka Dominiczaka, około 2 tys. pracowników operacyjnych i ponad 4 tys. informatorów.
Nasilenie działań przez UB nie powstrzymało jednak wszystkich księży przed dzieleniem się swoimi poglądami z wiernymi. Między innymi źródło „Łuna” 14 kwietnia 1948 r. doniosło, że ks. Antoni Kin proboszcz parafii Chlebiotki w wygłoszonym kazaniu nawoływał do walki z rządem komunistycznym. Na zakończenie dodał on, że wie „[...] że tu w kościele są tacy, którzy zaraz doniosą władzy, ale ja się niczego nie boję [...].”55
Antyrządowe kazanie wygłosił również 5 czerwca 1948 r. podczas swego pobytu w Wysokiem Mazowieckiem bp Łukomski.56 Stwierdził on między innymi, że „[...] w Polsce zaczyna się to samo dziać co w bolszewickiej Rosji, gdzie walczą z religią i zamykają kościoły”. W związku z jego pobytem w Raczkach pow. augustowski, Kuratorium zorganizowało wycieczkę szkolną do państwowego tartaku w Lipowcu, jak podkreślono w raporcie WUBP w celu „odciągnięcia młodzieży od owacyjnego witania biskupa”. Nie na wiele się to zdało, gdyż w momencie przemarszu procesji udającej się na jego powitanie młodzież zebrana w szkołach zaczęła uciekać i dołączać się do idących. Natomiast 20 czerwca 1948 r. w kościele katedralnym i w kościele kapucynów w Łomży zostały wygłoszone kazania w związku z zabiciem przez oficera WBP gospodarza we wsi Stara Łomża. Księża potępiali w nich organa bezpieczeństwa, a ks. Lewszuk powiedział nawet, że „Gdyby w kościele był obecny sam Minister Bezpieczeństwa, to powiedziałbym, że wszyscy pracownicy UB są bandyci”.
Poważny niepokój wśród władz partyjnych województwa w drugiej połowie 1948 r. budziły organizowane przez duchowieństwo misje.57 Miały one miejsce w powiatach grajewskim oraz augustowskim i były okazją do krytyki rządu komunistycznego. Cieszyły się one dużą popularnością, czego przykładem może być procesja zorganizowana przez misjonarzy 11 września w Augustowie. Uczestniczyło w niej 10 000 osób, w tym młodzież szkolna. Na terenie Grajewa w spotkaniu kończącym misje wzięło udział 15 000 osób.
W tym miesiącu miały też miejsce na terenie diecezji łomżyńskiej liczne przypadki kazań krytykujących działania władz komunistycznych.58 Zaliczono do nich wypowiedzi ks. Franciszka Jurewicza z pow. Łomża, wikariusza parafii Kobylin pow. Wysokie Mazowieckie ks. Czesława Żebrowskiego oraz proboszcza parafii Sejny pow. Suwałki ks. Józefa Złotkowskiego, który wspominając dawnych męczenników za wiarę przewidywał, że dojdzie do powtórzenia się sytuacji.
W świetle tych wszystkich wydarzeń można stwierdzić, że najprawdopodobniej z ulgą odnotowano w WUBP w Białymstoku zgon biskupa ordynariusza łomżyńskiego Stanisława Kostki Łukomskiego. Zmarł on 28 października 1948 r. po nie wyjaśnionej do dziś katastrofie samochodowej, jaka miała miejsce na trasie Ostrów Mazowiecka – Łomża.59 W sporządzonym sprawozdaniu skrupulatnie zapisano, że przywiezienie zwłok i pogrzeb odbyły się bez jakichkolwiek zakłóceń. 3 listopada przy udziale pocztów sztandarowych cechów rzemieślniczych, harcerstwa, Sodalicji Mariańskiej oraz przedstawicieli „Caritasu” przeniesiono zwłoki biskupa do katedry.60 W ostatniej drodze towarzyszyło mu około 100 księży, 11 biskupów na czele z arcybiskupem Romualdem Jałbrzykowskim, siostry zakonne szarytki i OO Kapucyni. Obecni byli też mieszkańcy Łomży w liczbie 3 000. I Sekretarz KP PPR w Łomży chwalił się, że nie dopuszczono do zorganizowanego udziału w pogrzebie Straży Pożarnej oraz szkół. Następnego dnia po uroczystym nabożeństwie zwłoki złożono do grobowca w katedrze. Duchowieństwo diecezji łomżyńskiej miało stać się teraz łatwiejsze do kontroli.
Już od samego początku 1949 r. władze centralne rozpoczęły szczegółowy nadzór nad działalnością Kościoła katolickiego.61 7 stycznia wydane zostało polecenie zebrania w terenie szczegółowych materiałów dotyczących wszystkich przejawów działalności duchowieństwa. Ocenie poddany miał być także jego stosunek do polityki rządu i ewentualne kontakty z podziemiem. Władze interesowały się działalnością duchowieństwa na terenie szkół, wśród organizacji młodzieżowych i „Caritasu”. Zalecano też poszukiwanie materiałów o „wyzysku” stosowanym przez kościół, tj. opodatkowaniu chłopów na rzecz budów, remontów, odrabianiu dniówek w gospodarstwie księdza za posługi religijne.
Odpowiedzią na te wytyczne było sprawozdanie z działalności Kościoła katolickiego na terenie woj. białostockiego wysłane do KC PZPR 24 stycznia 1949 r.62 Jako miejsca największego wpływu księży wymieniono powiaty łomżyński, augustowski, wysoko mazowiecki, częściowo grajewski i bielsko podlaski. Sytuację tę tłumaczono działalnością resztek podziemia i niedostatecznymi wpływami partii w społeczeństwie.
Przez cały czas prowadzono też rozbudowę sieci informatorów. To jeden z nich doniósł, że 29 czerwca 1949 r. odbyło się zamknięte spotkanie Towarzystwa Przyjaciół Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w Łomży.63 W jego trakcie wybrano zarząd powiatowy, w skład którego weszli: ojciec gwardian Zajko - przewodniczący, Józef Łajewski pracownik banku Spółdzielczego w Łomży - v-ce przewodniczący, Maria Modzelewska nauczycielka szkoły powszechnej - sekretarz, Maria Andrzejewska - inkasent, Bojko - członek. Do Komisji Rewizyjnej wybrano: ks. Juliana Wierzbickiego, ks. Józefa Biernackiego, Irenę Kichner.
Najsilniejsze uderzenie wymierzone przeciwko Kościołowi katolickiemu zbliżało się coraz bardziej. Jeszcze w marcu 1949 r. rząd wydał oświadczenie dotyczące stosunków pomiędzy państwem, a Kościołem, w którym skrytykowano dotychczasową postawę duchowieństwa. Pośrednio wymierzony w Kościół był też wydany 5 sierpnia 1949 r. dekret o zmianie niektórych przepisów prawa o stowarzyszeniach. We wrześniu natomiast rozpoczął działalność ruch tzw. „księży patriotów”.64
Pomimo tego, jak podkreślono w sprawozdaniu KW PZPR w Białymstoku, we wrześniu 1949 r. po chwilowym uciszeniu w wyniku wydania dekretu o stosunku państwa do Kościoła księża na nowo zaczęli „uprawiać wrogą robotę”.65 I tak w parafii Rajgród pow. Grajewo ksiądz odmówił chrztu dziecka, ponieważ kumami byli PZPR-owcy. W Grajewie natomiast stwierdzono 6 przypadków wymeldowania głośników radiowych dlatego, że nie transmitowały one nabożeństw. Pod koniec sierpnia podczas misji na terenie gminy Czyżew pow. Wysokie Mazowieckie, uczestnicy (ok. 5000 osób) złożyli przysięgę, że będą bronić religii w szkołach i nie porzucą wiary w Boga.
Z różnych też przyczyn dalej dochodziło do wzrostu napięcia na linii władze – Kościół. Przykładowo w Kolnie na pomniku ku czci żołnierzy poległych w wojnie polsko - bolszewickiej z okazji świąt narodowych wypisywano hasła patriotyczne.66 Tak też stało się w nocy z 31 X/ l XI 1949 r., mimo służby pełnionej przez dwóch milicjantów. Nad ranem mogli oni jedynie zamalować napis „Czyn zbrodni bolszewickiej”. Następnej nocy dwóch innych milicjantów udało się na cmentarz, gdzie wyrwali około 10 krzyży, a z pomnika poległych w wojnie 1919-1920 r. zdjęli krzyż Virtuti Militari. O powyższym zajściu mieszkańcy zostali poinformowani z ambony kościelnej, a miejscowy proboszcz ogłosi ścisły post i modlitwy w całym dekanacie. W związku z tym wydarzeniem KW MO w porozumieniu z Wydziałem Specjalnym KG MO oraz WUBP i KW PZPR zadecydowała o czasowym przesunięciu winnych milicjantów na teren gmin.67 Społeczeństwo Kolna nie poznało wówczas sprawców tego czynu.
Podsumowując należy stwierdzić, że mimo początkowego zaabsorbowania aparatu bezpieczeństwa innymi działaniami, duchowieństwo diecezji łomżyńskiej ze stojącym na jego czele biskupem nie znikło z jego pola widzenia. Szczególnie wiele czasu poświęcono na zebranie materiałów dotyczących życia i działalności bp. Łukomskiego, którego uważano za najgroźniejszego przeciwnika na tym terenie. Księża pojawiali się w gromadzonych wówczas materiałach, dotyczących podziemia, opozycji politycznej, czy też oświaty. W raz z upływem czasu poddawani byli coraz dokładniej inwigilacji i presji ze strony UB, mającej na celu złamanie ich oporu i uczynienie z nich wykonawców poleceń wydawanych przez władze komunistyczne. Pomimo tego, dzięki zdecydowanej postawie bp. Stanisława Łukomskiego w latach 1945-1949 aparatowi bezpieczeństwa nie udało się przejąć kontroli nad działalnością Kościoła na tym terenie.
dr. Krzysztof Sychowicz
OBEP IPN w Białymstoku
Przypisy
1. Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku, Meldunki szefa PUBP w Łomży do szefa WUBP w Białymstoku za 1945 r., 045/1523, k. 104. (dalej AIPN Bi
2. AIPN Bi, Sprawozdania dekadowe i 15 dniowe naczelnika Wydziału V WUBP w Białymstoku do dyrektora Departamentu V w Warszawie za 1946 r., 045/1093, Sprawozdanie z pracy agenturalno-operacyjnej Wydziału V WUBP w Białymstoku za okres od 12 I 1946 do 20 I 1946 r., k. 1.
3. Ibidem, k. 4.
4. AIPN Bi, Sprawozdania dekadowe i 15-to dniowe sekcji V Wydziału V WUBP w Białymstoku do naczelnika Wydziału V Departamentu V MBP w Warszawie za 1946 r., 045/1101, Sprawozdanie z pracy agenturalno informatorskiej Sekcji Wydziału V za okres od 20 II do 1 III 1946 r., k. 7, 10, 12 in.
5. AIPN Bi, Meldunki szefa PUBP w Łomży do szefa WUBP w Białymstoku za 1945 r., 045/1523, k. 238.
6. AIPN Bi, 045/1101, Sprawozdanie z pracy agenturalno informatorskiej Sekcji V Wydziału V za okres od 10 V do 20 V 1946 r., k. 42.
7. AIPN Bi, Sprawozdania miesięczne Naczelnika Wydziału V WUBP w Białymstoku przesłane do szefa WUBP w Białymstoku za 1949 r., 045/1112, Sprawozdanie Naczelnika Wydziału V WUBP w Białymstoku za czas od 26 II 1949 do 26 III 1949, k. 25, 30.
8. J. Żaryn, Aparat bezpieczeństwa w walce z duchowieństwem katolickim 1945 – 1949 (zarys problemu), [w]: Skryte oblicze systemu komunistycznego. U źródeł zła, Warszawa 1997, s. 103.
9. Archiwum Państwowe w Białymstoku, KW PZPR, 33/V/26, Analiza działalności kurii łomżyńskiej Białystok 9 XII 1953 r., k. 96 in. (dalej APB)
10. AIPN Bi, 045/1093, Sprawozdanie z pracy agenturalno-operacyjnej Wydziału V WUBP w Białymstoku za okres od 12 I 1946 do 20 I 1946 r., k. 4.
11. AIPN Bi, 045/1101, Sprawozdanie z pracy agenturalno informatorskiej Sekcji V Wydziału V za okres od 10 IV do 20 IV 1946 r., k. 31.
12. AIPN Bi, 045/1101, Sprawozdanie z pracy agenturalno informatorskiej Sekcji Wydziału V za okres od 10 IV do 20 IV 1946 r., k. 32.
13. AIPN Bi, Sprawozdania dekadowe Wydziału V WUBP w Białymstoku do kierownika WUBP w Białymstoku za 1946 r., 045/1095, Sprawozdania dekadowe Wydziału V WUBP w Bstoku do kierownika WUBP w Białymstoku za 1946r., k. 12. ; AIPN Bi, 045/1101, Sprawozdanie z pracy agenturalno informatorskiej Sekcji Wydziału V za okres od 20 IV do 1 V 1946 r., k. 35 in.
14. AIPN Bi, 045/1101, Sprawozdanie z pracy agenturalno informatorskiej Sekcji V Wydziału V za okres od 1 V do 10 V 1946 r., s. 39 in.
15. AIPN Bi, 045/1101, Sprawozdanie z pracy agenturalno-operacyjnej Wydziału V WUBP w Białymstoku za okres od 20 V do 30 V 1946 r., k. 47.
16. Ibidem, s. 47 ; APB, KW PPR w Białymstoku, 36 (1/V/23), Raport do KW PPR w Białymstoku 21 V 1946 r. Wysokie Mazowieckie, k. 5. ; APB, Wojewódzki Urząd Informacji i Propagandy w Białymstoku 1944-1947, 7, Przejawy i metody działalności reakcji, k.121. ; APB, Wojewódzki Urząd Informacji i Propagandy w Białymstoku 1944-1947, 7, Wysokie Mazowieckie, k.170.
17. APB, KW PPR w Białymstoku, 36 (1/V/23), Wyciąg ze sprawozdania Powiatowego Oddziału Informacji i Propagandy w Wysokiem Mazowieckiem w sprawie obchodu 3 rocznicy bitwy pod Lenino, k. 9. ; S. Ożlański, Stosunki państwo - Kościół w latach 1944-1950 w świetle materiałów źródłowych przechowywanych w zasobie Archiwum Państwowego w Białymstoku, [w:] 50 lat Archiwum Państwowego w Białymstoku. Księga pamiątkowa, Białystok 2003, s. 112 (Błędnie podaje nazwę miejscowości twierdząc, że oba wystąpienia miały miejsce w Mińsku Mazowieckim!)
18. APB, KW PPR w Białymstoku 36 (1/V/23), Raport z kazania ks. Grunwalda w kościele w Wysokiem Mazowieckiem, k. 10.
19. AIPN Bi, Meldunki z PUBP województwa białostockiego do Naczelnika Wydziału V WUBP w Białymstoku, 045/1121, Telefonogram Do Naczelnika Wydziału V WUBP w Białymstoku 16 IV 1947 r. Grajewo, k. 11.
20. AIPN Bi, Raporty dekadowe Wydziału V WUBP w Białymstoku do Szefa WUBP w Białymstoku za 1947 r., 045/1103, Sprawozdanie Naczelnika Wydziału V za okres od 31 X do 26 XI 1947 r., k. 151. ; AIPN Bi, Sprawozdania 15- dniowe Wydziału V WUBP w Białymstoku do Dyr. Departamentu V MBP w Warszawie za 1947 r., 045/1102, Raport okresowy Naczelnika Wydziału V za okres od 31 X do 15 XI 1947 r., k. 120.
21. AIPN Bi, Sprawozdania miesięczne Naczelnika Wydziału V WUBP w Białymstoku przesłane do szefa WUBP w Białymstoku za 1948 r., 045/1109,Sprawozdanie Naczelnika Wydziału V WUBP w Białymstoku za okres od 27 VIII do 27 IX 1948 r., k. 46. ; AIPN Bi, Sprawozdania miesięczne Wydziału V WUBP w Białymstoku do Dyrektora Departamentu V MBP w Warszawie za 1948 r., 045/1108, Raport okresowy Naczelnika Wydziału V WUBP za okres od 31 VIII do 30 IX 1948 r., k. 62. ; AIPN Bi, 045/1109, Sprawozdanie Naczelnika Wydziału V WUBP w Białymstoku za okres od dnia 27 VII 1948 r. do 28 VIII 1948 r., k. 40.
22. AIPN Bi, 045/1112, Sprawozdanie Naczelnika Wydziału V WUBP w Białymstoku za czas od 26 II 1949 do 26 III 1949, k. 25
23. APB, KW PPR w Białymstoku, 36 (1/V/23), Kler katolicki, k. 40.
24. AIPN Bi, 045/1112, Sprawozdanie Naczelnika Wydziału V WUBP w Białymstoku za czas od 26 IV 1949 do 26 V 1949, k. 36v.
25. AIPN Bi, 045/1102, Raport okresowy Naczelnika Wydziału V za okres od 15 V do 31 V 1947 r., k. 40. ; APB, KW PPR w Białymstoku, 36 (1/V/23), Kler katolicki, k. 35.
26. AIPN Bi, 045/1102, Raport okresowy Naczelnika Wydziału V za okres od 1 III do 15 III 1947 r., k. 17.
27. AIPN Bi, 045/1103, Raport okresowy Naczelnika Wydziału V za okres od 10 VIII do 20 VIII 1947 r., k. 113.
28. AIPN Bi, 045/1108, Raport okresowy Naczelnika Wydziału V WUBP za okres od 1 II 1948 r. do 15 II 1948 r., k. 17. ; AIPN Bi, Raporty miesięczne Szefa WUBP w Białymstoku do MBP w Warszawie za 1948 r., 045/501, Raport miesięczny dla Ministra MBP za okres od dnia 1 I 1948 do 31 I 1948, k. 9 in. ; AIPN Bi, 045/1109, Sprawozdanie Naczelnika Wydziału V WUBP w Białymstoku za okres od dnia 27 I 1948 r. do 27 II 1948 r., k. 5.
29. AIPN Bi, 045/1108, Raport okresowy Naczelnika Wydziału V WUBP za okres od 1 VII do 31 VII 1948 r., k. 49. ; AIPN Bi, 045/1109, Sprawozdanie Naczelnika Wydziału V WUBP w Białymstoku za okres od dnia 27 VI 1948 r. do 27 VII 1948 r., k. 32. ; APB, KW PPR w Białymstoku, 36 (1/V/23), Kler katolicki, k. 34.
30. AIPN Bi, 045/1108, Raport okresowy Naczelnika Wydziału V WUBP za okres od 1 V do 1 VI 1948 r., k. 34. ; AIPN Bi, 045/501, Raport miesięczny dla Ministra MBP za okres od dnia 30 IV 1948 do 31 V 1948 r., k. 75. ; AIPN Bi, 045/1109, Sprawozdanie Naczelnika Wydziału V WUBP w Białymstoku za okres od dnia 27 IV 1948 r. do 27 V 1948 r., k. 21.
31. S. Ożlański, Stosunki państwo - Kościół w latach 1944-1950 ..., s. 115.
32. J. Stefaniak, Duchowieństwo katolickie wobec władz państwowych w woj. Białostockim w latach 1945 – 1956, [w:] Studia Podlaskie, t. X, Białystok 2000, s. 147.
33. AIPN Bi, Meldunki szefa PUBP w Łomży do szefa WUBP w Białymstoku za 1945 r., 045/1523, k. 104.
34. Ibidem, k. 237
35. AIPN Bi, Materiały nieuporządkowane WiN, 045/5, Bez tytułu, z. 107. ; J. Stefaniak, Duchowieństwo katolickie wobec ..., s. 148.
36. AIPN Bi, 045/1101, Sprawozdanie z pracy agenturalno informatorskiej Sekcji V Wydziału V-go WUBP w Białymstoku za okres od 1 do 10 VI 1946 r., k. 48 in.
37. AIPN Bi, Sprawozdania Wydziału V WUBP w Białymstoku dotyczące Stronnictwa Pracy za 1946-1947 r., 045/1105, k. 14.
38. AIPN Bi, Sprawozdania dekadowe Sekcji I Wydziału V WUBP w Białymstoku do Wydziału I Departamentu V MBP w Warszawie za 1946 r., 045/1097, Sprawozdania dekadowe Sekcji I Wydziału V WUBP w Białymstoku do Wydziału I Departamentu V MBP w Warszawie za 1946 r., k. 92. ; Według źródła „Książka” to ks. Misiewicz nie zezwolił na organizację zebrania, które ostatecznie odbyło się u lekarza Numinisa gdzie powołano koło Powiatowe SP w pow. Suwałki, AIPN Bi, 045/1101, Sprawozdanie z pracy agenturalno informatorskiej Sekcji V Wydziału V-go WUBP w Białymstoku za okres od 1 do 10 VII 1946 r., k. 61.
39. AIPN Bi, 045/1101, Sprawozdanie z pracy agenturalno informatorskiej Sekcji V Wydziału V-go WUBP w Białymstoku za okres od 10 do 20 VI 1946 r., k. 54.
40. APB, Wojewódzki Urząd Informacji i Propagandy w Białymstoku 1944-1947, 7, Sprawozdanie z wieców, k. 286, 291.
41. AIPN Bi, Sprawozdania Wydziału V WUBP w Białymstoku do Dyrektor Departamentu V MBP w Warszawie dotyczące głosowania ludowego w 1946 r., 045/1096, Sprawozdanie Wydziału V WUBP w Białymstoku do Dyrektora Departamentu V MBP w Warszawie dotyczące głosowania ludowego w 1946 r., k. 9.
42. AIPN Bi, 045/1096, Sprawozdanie Wydziału V-go WUBP w Białymstoku do Dyrektora Departamentu V MBP w Warszawie z akcji głosowania ludowego w 1946 r., k. 37.
43. Ibidem, k. 35.
44. W pow. augustowskim w Minkiewiczach i Janówce dwaj księża publicznie agitowali do głosowania na pierwsze pytanie „nie”. W pow. suwalskim księża odmówili swego udziału w akcji popularyzacji referendum, występując zdecydowanie przeciwko rządowi. W gm. Wiżajny w dniu głosowania proboszcz nie odprawił sumy, która zawsze skupiała dużą liczbę ludności, jak zaznaczono w celu zmniejszenia frekwencji przy urnach – APB, Wojewódzki Urząd Informacji i Propagandy w Białymstoku 1944-1947, 7, Przebieg akcji popularyzacji referendum na terenie woj. białostockiego, k. 235. ; AIPN Bi, 045/1096, Sprawozdanie Wydziału V-go WUBP w Białymstoku do Dyrektora Departamentu V MBP w Warszawie dotyczące głosowania ludowego w 1946 r., k. 20, 35, 37. ; APB, Wojewódzki Urząd Informacji i Propagandy w Białymstoku 1944-1947, 7, Przebieg akcji popularyzacji referendum na terenie woj. białostockiego, k. 263.
45. AIPN Bi, 045/1096, Raport o spostrzeżeniach i wnioskach z okresu pracy nad głosowaniem ludowym do Naczelnika Wydziału V WUBP, k. 25.
46. AIPN Bi, Sprawozdania Wydziału V WUBP w Białymstoku do Dyrektora Departamentu V MBP w Warszawie dotyczące akcji wyborczej za 1947 r., 045/1104, Sprawozdanie z przebiegu głosowania do Sejmu Ustawodawczego na terenie woj. białostockiego, k. 58.
47. AIPN Bi, 045/1101, Raport okresowy kierownika Sekcji V Wydziału V-go WUBP w Białymstoku za czas od 1 do 15 X 1946 r. k. 107.
48. AIPN Bi, 045/1104, Sprawozdanie z przebiegu głosowania do Sejmu Ustawodawczego na terenie woj. białostockiego, k. 59.
49. AIPN Bi, 045/1101, Raport okresowy kierownika Sekcji V Wydziału V-go WUBP w Białymstoku za czas od 15 do 31 X 1946 r. k. 111.
50. APB, UWB, 96, Sprawozdanie Wydziału Społeczno-Politycznego za miesiąc styczeń 1947 r., k.3.
51. AIPN Bi, 045/1121, Meldunek o przebiegu Święta Ludowego w Grajewie 27 V 1947 r. Grajewo, k. 11.
52. AIPN Bi, 045/1103, Raport okresowy Naczelnika Wydziału V za okres od 10 VIII do 20 VIII 1947 r., k. 113. ; AIPN Bi, 045/1102, Raport okresowy Naczelnika Wydziału V za okres od 1 VIII do 15 VIII 1947 r., k. 77. ; S. Ożlański, Stosunki państwo - Kościół w latach 1944-1950 ..., s. 111 in.
53. APB, KW PPR w Białymstoku, 36 (1/V/23), Bp Łomżyński Stanisław Łukomski do Wojewody Białostockiego 18 VIII 1947 r. Łomża, k. 15 in. ; S. Ożlański, Stosunki państwo - Kościół w latach 1944-1950 ..., s. 111 in.
54. A. Dudek, Państwo i Kościół w Polsce 1945-1970, Kraków 1995, s. 13. ; H. Konopka, Religia w szkołach Polski Ludowej. Sprawa nauczania religii w polityce państwa (1944-1961), Białystok 1997, s. 38.
55. AIPN Bi, 045/1108, Raport okresowy Naczelnika Wydziału V WUBP za okres od 1 IV do 30 IV 1948 r., k. 29. ; AIPN Bi, 045/1109, Sprawozdanie Naczelnika Wydziału V WUBP w Białymstoku za okres od dnia 27 III 1948 r. do 27 IV 1948 r., k. 17 v.
56. AIPN Bi, 045/1108, Raport okresowy Naczelnika Wydziału V WUBP za okres od 1 VI do 1 VII 1948 r., k. 41. ; AIPN Bi, 045/501, Raport miesięczny dla Ministra MBP za okres od dnia 31 V 1948 do 30 VI 1948 r., k. 91. ; AIPN Bi, 045/1109, Sprawozdanie Naczelnika Wydziału V WUBP w Białymstoku za okres od dnia 27 V 1948 r. do 27 VI 1948 r., k. 24. ; (Pod tą samą datą podana jest informacja o wizytacji parafii Jedwabne przez bp. Łukomskiego, podczas której miał powiedzieć do zebranych „Ze wschodu na Polskę wieje zaraza bolszewicka, która chce opanować naród polski i podporządkować go sobie [...]”).APB, KW PPR w Białymstoku, 36 (1/V/23), Wroga działalność kleru na terenie woj. białostockiego, k. 25.
57. APB, KW PPR w Białymstoku, 36 (1/V/23), Wroga działalność kleru na terenie woj. białostockiego, k. 25 in.
58. APB, KW PPR w Białymstoku, 36 (1/V/23), Kler katolicki, k. 39.
59. AIPN Bi, 045/1108, Raport okresowy Naczelnika Wydziału V WUBP za okres od 1 X do 1 XI 1948 r., k. 70.
60. APB, KW PPR w Białymstoku, 36 (1/V/23), I Sekretarz KP PPR w Łomży do KW PPR w Białymstoku, k. 42.
61. APB, KW PPR w Białymstoku, 36 (1/V/23), I Sekretarz KP PPR w Łomży do KW PPR w Białymstoku, k. 42.
62. APB, KW PZPR w Białymstoku, 33/V/10, Działalność kleru na terenie województwa białostockiego 24 I 1949 r., k. 18 in.
63. AIPN Bi, 045/1112, Sprawozdanie Naczelnika Wydziału V WUBP w Białymstoku do Szefa WUBP od dnia 26 VI do dnia 26 VII 1949 r., k. 56. ; AIPN Bi, 045/1111, Raport okresowy Naczelnika Wydziału V WUBP w Białymstoku za okres od dnia 1 VII 1949 r. do 31 VIII 1949 r., k. 55.
64. APB, KW PZPR w Białymstoku, 33/V/10, Oświadczenie rządu RP w sprawie uregulowania stosunków między Państwem i Kościołem III 1949 r., k. 52 in. ; A. Dudek, Państwo i Kościół w Polsce 1945 – 1970, Kraków 1995, s. 18, 24.
65. APB, KW PZPR w Białymstoku, 33/VI/5, Sprawozdanie opisowe KW PZPR w Białymstoku za miesiąc wrzesień 1949 r., k. 218.
66. APB, KW PZPR w Białymstoku, 33/V/10, Telegram do KW PZPR w Białymstoku 6 XI 1949 r., k. 131. ; S. Ożlański, Stosunki państwo - Kościół w latach 1944-1950 ..., s. 111.
67. APB, KW PZPR w Białymstoku, 33/V/10, Pismo w sprawie zniszczenia krzyży w Kolnie 24 XI 1949 r., k. 133.
Praca mająca na celu przygotowanie aparatu bezpieczeństwa do walki z Kościołem trwała przez cały czas. 11 stycznia 1946 r. zorganizowano w WUBP w Białymstoku Wydział V, w skład którego wchodziła Sekcja V. Jej celem było między innymi obsadzenie agenturą i osłabienie wpływów Kościoła katolickiego.2 Przy realizacji tego zadania napotkano jednak już na początku na duże trudności, ze względu na wrogi stosunek duchowieństwa do nowego ustroju. Między innymi w związku z tym, już 23 stycznia 1946 r. pracownicy sekcji pod kierownictwem Władysława Borowskiego prowadzili sprawę na biskupa diecezji łomżyńskiej Stanisława Łukomskiego.3 W marcu pojawiły się natomiast pierwsze charakterystyki księży z powiatu Wysokie Mazowieckie i Łomża.4
W listopadzie 1946 r. Sekcja V prowadziła 13 spraw obiektowych przeciwko duchowieństwu, a wśród nich na: Kurię Diecezjalną w Łomży kryptonim „Łomża”, Sodalicję Mariańską kryptonim „Chwasty” i Diecezjalny Zarząd „Caritasu” kryptonim „Caritas”. W toku były również sprawy śledcze przeciwko księżom Zygmuntowi Poniatowskiemu i Longinowi Maculewiczowi. Założono też 43 sprawy ewidencyjne oraz dysponowano 13 teczkami z materiałami początkowymi na księży z terenu woj. białostockiego.
Urząd Bezpieczeństwa na terenie diecezji łomżyńskiej, tak jak w całej Polsce, przez cały okres swego istnienia dążył do rozbudowy sieci agenturalnej, między innymi wśród duchowieństwa i środowisk przykościelnych. Do końca 1945 r. agentury w otoczeniu bp. Łukomskiego jednak nie uzyskano.5 Dopiero 5 grudnia tego roku zwerbowano tajnego informatora ps. „Ru”, który nie zaliczał się do grona przyjaciół biskupa, w związku z czym nie miał możliwości zebrania dokładniejszych materiałów na temat jego działalności.
Informatorów bardzo często pozyskiwano przez zastraszenie. Wykorzystywano też posiadane informacje na temat tak zwanych wrogich wystąpień duchowieństwa oraz wnikliwie śledzono życie osobiste księży. Od 17 V 1946 r. dla Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Łomży pracował informator „Podbielski”, czujący wielką niechęć do bp. Łukomskiego z powodu pominięcia go przy awansie.6 Otrzymał on od PUBP polecenie zebrania na niego obciążających materiałów oraz nawiązania kontaktów z działającymi w powiecie oddziałami Narodowych Sił Zbrojnych. Natomiast działający w Białymstoku informator „Poleski” doniósł 16 marca 1949 r. do WUBP o spotkaniu rektora Seminarium Duchownego ks. Czesława Falkowskiego z prymasem Stefanem Wyszyńskim w Warszawie i otrzymaniu przez niego nominacji na biskupa ordynariusza Diecezji Łomżyńskiej.7
Chociaż w latach 1944-1947 nie prowadzono bezpośrednich działań przeciwko Kościołowi katolickiemu, to księża i tak w tym okresie padali ofiarą aparatu bezpieczeństwa. Byli oni przez cały czas w polu jego zainteresowań, tym bardziej, że zgodnie z informacjami docierającymi do MBP, na Białostocczyźnie podziemie i duchowieństwo darzyło się wzajemną sympatią.8
W sporządzonej na początku lat pięćdziesiątych analizie działalności Kurii Łomżyńskiej stwierdzono, iż w okresie do 1939 r. prowadziła ona działalność wybitnie endecką.9 Wielu księży z tej diecezji (bp Łukomski, Antoni Roszkowski) należało do Stronnictwa Narodowego i prowadziło w nim aktywną działalność. Według tej analizy w okresie okupacji niemieckiej duchowieństwo diecezji łomżyńskiej współpracowało i udzielało pomocy NSZ. Po wyzwoleniu kuria wraz z częścią księży rozpoczęła walkę z władzą ludową, współpracowała i pomagała partyzantce niepodległościowej oraz nawoływała ludność do czynnego popierania podziemia. Zdaniem autora analizy zarządzenia wydawane przez biskupa dla podległego duchowieństwa były „nasiąknięte nienawiścią i wrogością do władzy ludowej, wytwarzając atmosferę obrony rzekomo zagrożonej religii”.
Zarzuty te oparte były prawdopodobnie również na informacjach uzyskanych od agenta „Łomżyńskiego”, który w styczniu 1946 r. donosił, że bp Łukomski ściśle współpracował z NZW i brał nawet udział w przeglądzie oddziałów leśnych z komendantem obwodu łomżyńskiego Bolesławem Kozłowskim „Grotem”.10 Biskup miał ponadto zabronić księżom wzięcia udziału w pogrzebie 7 milicjantów zastrzelonych przez NSZ, nie pozwolił też pochować ich na cmentarzu. O tym i innych faktach powiadomiono Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego w specjalnych raportach.
W pierwszej połowie 1946 r. PUBP w Łomży zintensyfikował swoje działania mające na celu przygotowanie materiałów przeciwko bp. Łukomskiemu. Jako podstawę wykorzystano informacje od zatrzymanego członka Narodowego Zjednoczenia Wojskowego Czesława Wondołowskiego. Zeznał on, że w 1945 r. do organizacji wciągnął go ks. Stanisław Chudziak zamieszkały w Szczepankowie, który miał również organizować NZW na terenie Łomży i okolicznych wiosek.11 Funkcjonariuszy UB szczególnie zainteresował fragment dotyczący zorganizowanego 20 marca 1946 r. w remizie strażackiej w Szczepankowie zebrania członków NZW z udziałem: bp. Łukomskiego, ks. Chudziaka oraz księży z Miastkowa, Śniadowa i Nowogrodu. W jego trakcie zabierając po kolei głos krytykowali oni rząd komunistyczny. Biskup natomiast wspominał o Stanisławie Mikołajczyku, posiadającym poparcie przebywającego poza granicami kraju wojska i dysponującego polskim złotem, które po zmianie rządu miało zostać przeznaczone na odbudowę Polski. Zapewniał on też zebranych o modlitwie i pomocy dla NZW ze strony osób duchownych i przekonywał, że komuniści zostaną „rozgonieni”.
Jako mający bezpośredni dostęp do biskupa zostali przez Wondołowskiego wymienieni Józef Chojnowski, Czesław Opoński i Franciszek Chojnowski ze wsi Janowo. Mieli oni przychodzić do pałacu biskupiego przy ulicy Farnej w Łomży. W związku z tymi informacjami postanowiono odpis protokołu przesłuchania przekazać do Wydziału V, Departamentu V MBP w celu zapoznania władz zwierzchnich z powstałą sytuacją. Zapadła również decyzja o wysłaniu kierownika Sekcji V Wydziału V WUBP w Białymstoku do PUBP w Łomży, w celu zatrzymania łączników biskupa. Ewentualnych aresztowanych zalecano natychmiast przesłuchać pod kątem działalności duchowieństwa katolickiego i przebiegu spotkania z 20 marca.12 W dalszej kolejności, po zdobyciu materiałów i sankcji MBP miano aresztować ks. Chudziaka oraz utworzyć sądową sprawę grupową w celu skompromitowania działalności księży diecezji łomżyńskiej w stosunku do Rządu Jedności Narodowej.
Tak też się stało. Po aresztowaniu do dalszego śledztwa zatrzymano Józefa i Franciszka Chojnowskich, Czesława Opońskiego i Czesława Andrzejkiewicza z Grzymał.13 Przewieziono ich do WUBP w Białymstoku, gdzie poddano konfrontacji z Wondołowskim. Z powodu braku dowodów winy obaj Chojnowscy zostali zwolnieni. Pozostali dwaj również znaleźli się niebawem na wolności.
W maju 1946 r. wpłynęło też do Wydziału V doniesienie z więzienia Karno – Śledczego w Białymstoku, w którym informowano, że więzień Stanisław Cimoszyński twierdził, iż bp Łukomski kieruje działalnością podziemia w pow. łomżyńskim.14 Według tych informacji miał on posiadać broń, radio nadawcze i maszynę do pisania ukryte w lochach pod kościołem w Ostrówku Komorowo. Więzień wśród członków sztabu tajnej organizacji wymienił też Jana Tomaszewskiego, Stanisława Lichotę i Bronisława Boguckiego. Dane te nie zostały jednak potwierdzone przez innych aresztowanych, a podtrzymywał je tylko Cimoszyński. Chociaż planowano być może wykorzystanie jego zeznań w pracy operacyjnej, to chyba już wówczas nie traktowano ich poważnie. W sprawozdaniu zaznaczono nawet, że był on wyznania Narodowo – Katolickiego i z tego powodu mógł składać obciążające biskupa zeznania.
Zacieśnianiu „przyjaźni” z władzami komunistycznymi nie sprzyjały też takie sytuacje, jak ta z 10 maja 1946 r., gdy grupa operacyjna Wojsk Bezpieczeństwa Wewnętrznego z Białegostoku pod dowództwem mjr Bondarenki w trakcie przeprowadzania operacji w rejonie Śniadowa w pościgu za członkami podziemia weszła do miasta. Partyzanci znaleźli schronienie w kościele, a ks. Antoni Puchalski nie wpuścił do niego wojska.15 Ostatecznie po jego otwarciu okazało się, że w środku jest około 40 mężczyzn, z których większość wraz z rodzinami uczestniczyła w nabożeństwie. Dodatkowo zdenerwowany duchowny nazwał żołnierzy i oficerów WP komunistami.
Do kolejnego spięcia doszło 21 maja 1946 r. na pogrzebie zabitego przez podziemie funkcjonariusza PUBP w Wysokiem Mazowieckiem Teofila Piegzy. Przemawiający nad jego grobem ks. Lewczuk powiedział „winę za popełnione zbrodnie ponoszą obie strony, które mordują się wzajemnie [...] ja tu widzę trumnę zamordowanego – ale nie widzę tamtych, których się tu nie przywiozło, którzy są pomordowani [w] jeszcze gorszy sposób lub więzieni niewinnie.”16 Natomiast w czasie mszy świętej, która odbyła się w tej miejscowości w trzecią rocznicę bitwy pod Lenino, miejscowy ksiądz zakończył swoje kazanie słowami „[...] zabrali nam ziemie wschodnie, boli nas to wszystkich Polaków”.17
Za wrogie uznano również wystąpienie ks. Kazimierza Grunwalda z 10 XI 1946 r., w którym napiętnował on osoby będące w PPR i PUBP, a obecne w kościele w Wysokiem Mazowieckiem. Stwierdził, że walczą one z Bogiem i Kościołem oraz przychodzą na msze po to aby szpiegować jego jako duchownego.18 Wszystko to świadczy co najmniej o dużej niechęci duchowieństwa diecezji łomżyńskiej wobec nowej władzy, a takich przypadków było znacznie więcej. Pamiętać trzeba, że władze przywiązywały dużą wagę do słów płynących z ambony. Dążono do tego, aby stała się ona tubą propagandową rządu.
Sfałszowane referendum i wybory osłabiły wśród społeczeństwa, a co za tym idzie i u niektórych księży wiarę w rychłą zmianę sytuacji. Pomiędzy osobami korzystającymi z ogłoszonej 22 lutego 1947 r. amnestii znaleźli się i duchowni. 16 kwietnia tego roku w komisji przy PUBP w Grajewie ujawnił się ks. Aleksander Bieńkowski „Skarga” zam. Rycewo gm. Bełda, pow. Grajewo. W okresie okupacji należał on do AK i posiadał stopień majora.19
Pomimo początkowego niepowodzenia dalej zbierano też informacje do sprawy bp. Łukomskiego. I tak aresztowany członek NZW Michał Burzyński „Sęp” zeznał, że chcąc zawrzeć związek małżeński z Haliną Obrycką udał się do ks. Apoloniusza Glińskiego z parafii Bronowo. Tam po krótkiej rozmowie oświadczył, że jest członkiem NZW i w związku z tym chce wziąć ślub bez zapowiedzi.20 Po uzyskaniu zgody biskupa ksiądz udzielił go 17 lutego 1947 r. Pan młody i dwaj świadkowie przyszli w tym dniu do kościoła z bronią, którą na polecenie księdza zostawili w zakrystii.
Według innego materiału, w sierpniu 1948 r. na terenie pow. łomżyńskiego ks. Antoni Kin dokonał poświęcenia ryngrafów dla oddziału Stanisława Grabowskiego „Wiarusa” (NZW) i obdarował jego członków żywnością. Sprawa ta również została przekazana do MBP.21 Kontakty z „Wiarusem”, według doniesienia źródła „Burza”, mieli utrzymywać też ks. Czesław Dziondziak proboszcz parafii Rutki oraz ks. Franciszek Łapiński proboszcz parafii Zambrów pow. Łomża.22 Pierwszy z nich po rozebraniu domu „Wiarusa” nazwał ponadto przedstawicieli rządu bandytami, demolującymi zabudowania ludzi walczących za Polskę.23 20 maja 1949 r. miała natomiast swój koniec sprawa ks. Zygmunta Poniatowskiego wikarego parafii Bargłów pow. augustowski, aresztowanego 19 I 1949 r., który przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Białymstoku został skazany na 5 lat więzienia za pomoc członkom Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość. Takich przypadków było znacznie więcej.24
Urząd Bezpieczeństwa niepokoił też duży wpływ duchowieństwa na młodzież. Starano się w związku z tym podejmować działania mające na celu przejęcie kontroli nad szkołami i organizacjami młodzieżowymi. Interesowano się m.in. Związkiem Harcerstwa Polskiego. Jeszcze w maju 1947 r. UB nie wiedziało jak usunąć księży będących komendantami hufców powiatowych w Łomży i Bielsku Podlaskim.25 Było to tym bardziej ważne, że np. w Łomży ks. Bolesław Dąbkowski był inicjatorem nie dopuszczenia ZHP do współpracy z innymi organizacjami. Według danych agenturalnych polecił on nawet zdjąć odznaki harcerskie tym harcerzom, którzy brali udział w uroczystościach pierwszomajowych.
PUBP w Łomży prowadził w tym okresie również sprawę przeciwko prefektowi szkolnemu kapucynowi Franciszkowi Jakimiakowi, który „zbuntował szkołę w Łomży przeciwko podpisaniu protestu w sprawie mordu Stachowiaka w Poznaniu przez co pochwalał zbrodnię”.26 Sytuacja w szkole była napięta do tego stopnia, że jej kierownik zmuszony był zawiesić lekcje w klasie siódmej. Mająca miejsce 16 sierpnia 1947 r. w Sądzie Okręgowym w Łomży rozprawa, według doniesień agentury, z powodu postawy sądu zakończyła się uniewinnieniem księdza.27 Wydział V WUBP w Białymstoku wniósł o rewizję sprawy.
Część duchowieństwa na terenie diecezji łomżyńskiej zdawała sobie coraz wyraźniej sprawę z walki prowadzonej przez władzę z Kościołem katolickim. I tak 25 stycznia 1948 r. w kościele kapucynów w Łomży ks. Jawnaszan imię zakonne Anzelm podczas kazania stwierdził, że chociaż w polskich szkołach jest jeszcze religia to nic to nie znaczy, gdyż „po dwu godzinach religii na innych lekcjach twierdzi się, że człowiek powstał z małpy”. Zostało to skrupulatnie odnotowane przez pracowników UB.28
Pilnie wypatrywano też konfliktów, w które byliby zaangażowani księża. Za taki właśnie uznano spór ks. Franciszka Czajkowskiego, który na lekcji religii z uczniami I klasy Liceum w Sejnach wystąpił w obronie listu papieskiego do biskupów niemieckich.29 Jego zdaniem stała się im krzywda, gdyż wyrzucono ich z ojczyzny. Duchowny skrytykował też stosowanie odpowiedzialności zbiorowej za zbrodnie hitlerowskie. Wkrótce po tym wydarzeniu przesłuchano w jego sprawie świadków, a materiały przesłano do MBP z prośbą o instrukcje.
Również kontakty duchowieństwa z administracją samorządową nie były wolne od wpływu UB. Przykładem może być tutaj wydarzenie z terenu pow. Wysoko Mazowieckiego, gdzie 3 V 1948 r. starosta urządził poświęcenie nowo wybudowanej szkoły we wsi Stara Ruś.30 Z tej okazji odbył się uroczysty obiad, na którym byli obecni przedstawiciele partii i władz. W jego trakcie ks. kanonik Kazimierz Staniewicz nawoływał do ograniczenia wpływu czynników państwowych na wychowanie młodzieży, które zdaniem księdza było zadaniem rodziny, szkoły i duchowieństwa. Po uroczystości zebrano zeznania świadków, a kopie protokołów przesłano do MBP z prośbą o sankcję na aresztowanie księdza.
W tym okresie dodatkową okolicznością obciążającą w przypadku konfliktu z prawem była przynależność do organizacji katolickich.31 Przekonał się o tym jeden z uczniów Gimnazjum i Liceum Przemysłu Drzewnego w Łomży. Odpowiadał on przed WSR w Białymstoku za to, iż w okresie od jesieni 1948 r. do wiosny 1949 r. na terenie szkoły „[...] czynił przygotowania zmierzające w dalszej konsekwencji do obalenia przemocą istniejącego ustroju Państwa Polskiego przez rozpowszechnianie fałszywych wiadomości o charakterze politycznym”. Okolicznościami, które go obciążały był też fakt, iż należał do Sodalicji Mariańskiej i ZHP.
Już w 1945 r. w raportach WUBP w Białymstoku pojawiły się pierwsze adnotacje dotyczące sytuacji wyznaniowej.32 Twierdzono w nich, iż stosunek Kościoła wobec nowej władzy był lojalny choć wyczekujący i nieufny. Wspominano także, iż starosta łomżyński współpracował z dziekanem w celu „skrócenia samowoli elementów wywrotowych”. W sprawozdaniach odnotowano również fakt uczestnictwa biskupa i dużej liczby duchowieństwo z Łomży i okolic 15 lipca 1945 r. w nabożeństwie za zamordowanych przez Niemców w Lesie Jeziorkowskim Polaków.33 Zestawiono to razem z informacją o braku księży przy witaniu wkraczającego do Łomży Wojska Polskiego.
W 1945 r. kompletowano też życiorys bp. łomżyńskiego Stanisława Łukomskiego. PUBP w Łomży odpowiadając na pismo z 29 listopada tego roku donosił do WUBP między innymi, że objął on swoje stanowisko w 1927 r. i pochodził z Poznania.34 Wspomniano o jego współpracy z Romanem Dmowskim oraz dążeniu do wychowania młodego pokolenia w duchu religijnym i „nienawiści” do stronnictw lewicowych.
Rok 1946 to sprawa referendum, nasilenie akcji terroru, a także wprowadzenie przepisów cywilnych do instytucji małżeństwa, skrytykowanych otwarcie przez Kościół katolicki.35 Odnośnie ostatniej sprawy podkreślał on, że jest to celowe działanie komunistów obliczone na rozkład społeczeństwa polskiego. W czerwcu tego roku kolejny list Episkopatu mówiący między innymi o rozstrzeliwaniu ludzi bez wyroków sądowych, utrudnianiu księżom dostępu do więzień i zabijaniu dzieci nienarodzonych odczytał oraz poprzedził nauką ks. dziekan Kazimierz Grunwald w Wysokiem Mazowieckiem.36 Porównał on ówczesne czasy do pogaństwa w cesarstwie rzymskim, które jednak ostatecznie się nawróciło. Miał nadzieję, że odrodzi się także nowy naród [Polski] z nowym pokoleniem. Tej nadziei z pewnością nie podzielali pracownicy UB piszący sprawozdanie.
W czerwcu 1946 r. powstało też Stronnictwo Pracy w Łomży. Jego prezesem został Kazimierz Mroczkowski, wiceprezesem Franciszek Bułak, sekretarzem Bronisław Aszaff związany z bp. Łukomskim.37 Natomiast zebranie organizacyjne SP w Suwałkach miało odbyć się na plebani u ks. Jana Misiewicza, gdzie przybyć mieli również nauczyciele. Nie doszło ono jednak do skutku w planowanym terminie.38
Ze względu na gromadzenie się ludzi podczas mszy, ekipy propagandowe w okresie poprzedzającym referendum starały się organizować wiece po jej skończeniu, w pobliżu kościoła. 10 czerwca 1946 r. podania z ambony informacji o mającym się odbyć wiecu przedwyborczym kategorycznie odmówił ksiądz ze wsi Smolniki pow. Suwałki. Ponadto na terenie powiatu zauważono dużą ilość stawianych krzyży przydrożnych.39 W powiecie wysoko mazowieckim wiece odbyły się między innymi w Czyżewie i Sokołach, gdzie miejscowy ksiądz odmówił jednak zapowiedzenia jego z ambony.40 Według uzyskanych przez WUBP informacji ks. w Jabłonce Kościelnej podczas kazania niedwuznacznie zachęcał ludność, aby nie brała w nim udziału.41 Chociaż w pow. Łomża duchowieństwo nie czyniło tego wprost, to jednak z ambon padały słowa jasne do zrozumienia dla większości.42 I tak ks. Henryk Betto w Łomży w czasie kazania stwierdził, że „tylko ustrój kapitalistyczny daje [...] możliwość utrzymania się i zapewnienia sobie bytu”. Natomiast w gm. Bełda, pow. Grajewo ks. Aleksander Bieńkowski nawoływał ludność aby nie dopuściła do zabrania urn z głosami do Grajewa, gdzie był punkt zborny krzycząc „złodzieje, [...] chcecie nas oszukać”.43
Zdarzały się jednak i odwrotne sytuacje, przeważnie jednak, jak wynika z informacji zebranych przez UB, księża występowali przeciwko referendum. Tak zachowała się większość księży z pow. augustowskiego, łomżyńskiego i grajewskiego.44
Aby zapobiec niepożądanym niespodziankom i uniknąć popełnionych podczas referendum błędów, przed wyborami do Sejmu proponowano między innymi wzmocnić referaty V-te w PUBP.45 Duchowieństwo katolickie zneutralizować miano również poprzez dokładniejsze obstawienie agenturą i stały oficjalny nadzór uniemożliwiający prowadzenie propagandy politycznej. W tym wypadku nie osiągnięto jednak pełnego sukcesu, gdyż jak stwierdzono w sprawozdaniu z przebiegu głosowania, podczas wyborów 19 I 1947 r. księża na Białostocczyźnie, tak jak przy referendum, byli wrogo ustosunkowani do całej akcji oraz pomagali w rozprowadzaniu ulotek i numerków PSL w terenie.46
Podczas rozmowy z szefem PUBP w Wysokiem Mazowieckiem ks. Grunwald odnośnie zbliżających się wyborów stwierdził, że bp Łukomski przygotował specjalny list pasterski w tej sprawie. Zapytany o swój stosunek do wyborów stwierdził, że każdy katolik zobowiązany jest do głosowania na kandydata który będzie bronił religii i jej zasad. Co do PPR i PPS to stanowisko Kościoła wobec nich, jego zdaniem jest jasne. Odnośnie stwierdzenia, że w trakcie kazań porusza on tematy polityczne odpowiedział, iż jeżeli polityka zbiega się z interesem religii to musi on bronić interesu kościoła. Na podstawie tego wywnioskowano, że ma on już list biskupa oraz dalej prowadzi antypaństwową politykę.47 I nie mylono się w tym przypadku, gdyż w trakcie akcji przedwyborczej rozprowadził on w powiecie wysoko mazowieckim 50 000 numerków PSL. Ksiądz z Czyżewa złożył natomiast protest do Komisji Okręgowej w Białymstoku z powodu naruszenia ordynacji wyborczej.48 Stwierdził on, iż w komisjach nie było mężów zaufania, a wojsko nie głosowało zgodnie z ordynacją. 20 X 1946 r. w pow. augustowskim w parafii Raczki również ks. Witold Balukiewicz w czasie kazania wystąpił przeciwko PPR i Rządowi Jedności Narodowej. Oświadczył on mianowicie, że „Polski takiej, jaka jest obecnie naród nie powinien uznać, a nam potrzebny jest obecnie senat”.49 Wybory okazały się wbrew oczekiwaniom, kolejnym sukcesem komunistów.
O tym, że zdawano sobie sprawę z dokonania następnego fałszerstwa najlepiej świadczy odpowiedź bp. łomżyńskiego Łukomskiego na prośbę Przewodniczącego PRN aby na wybory Prezydenta Rzplitej (5 II 1947 r.), w kościołach diecezji biły dzwony. Stwierdził on mianowicie, że Kościół, tak jak i naród pragnie pokoju i pojednania „[...] ale Kościół katolicki, będąc nauczycielem prawdy, sprawiedliwości i uczciwości, nie może pochwalać aktów niesprawiedliwości, jakich wyrazem były wybory 19 stycznia br., czym ludność jest głęboko rozgoryczona.”50
Współpraca pomiędzy Kościołem i przedstawicielami administracji różnego szczebla w diecezji łomżyńskiej wraz z upływem czasu układała się coraz gorzej. Przykładem może być Grajewo, gdzie 25 maja 1947 r. ks. Kazimierz Hamerszmit nie zgodził się na przełożenie nabożeństwa, w związku z czym musiano przesunąć rozpoczęcie obchodów Święta Ludowego.51 W rozmowie z wydelegowanym do niego Kazimierzem Paszkowskim, prezesem Samopomocy Chłopskiej stwierdził, że gdyby został poinformowany o tym wcześniej, to spełniłby jego prośbę.
Do jednego z najpoważniejszych zatargów doszło 10 sierpnia 1947 r. przy okazji pogrzebu starosty łomżyńskiego Tadeusza Żeglickiego, przewodniczącego PRN w Łomży Stanisława Tońskiego i ich szofera, którzy trzy dni wcześniej zginęli z rąk członków organizacji podziemnej. W manifestacji na rynku duchowieństwo nie wzięło w ogóle udziału, zgodziło się jedynie dokonać obrzędu religijnego na cmentarzu. Ponieważ Toński był wyznawcą Kościoła Narodowego, księża zaprotestowali przeciwko niesieniu jego zwłok na cmentarz katolicki razem z innymi. W efekcie pogrzeb odbył się z tym, że gdy mimo protestów wniesiono na cmentarz trumnę Tońskiego, księża w liczbie siedmiu zrzucili z siebie szaty liturgiczne. Cała trójka została pochowana we wspólnej mogile, nad którą wygłoszono przemówienia i odśpiewano hymn PPS-u „Czerwony Sztandar”.52 Władze obawiały się prawdopodobnie reakcji ludności w związku z tym zajściem jednak, jak podkreślił jeden z mówców na posiedzeniu KW PPR w Białymstoku nie była ona tak groźną jak się spodziewano.
W związku z tymi wydarzeniami biskup łomżyński wniósł skargę do wojewody białostockiego o ukaranie winnych profanacji cmentarza i wydał list pasterski do ludności, wyjaśniający ostatnie wydarzenia. Stwierdził w nim, iż władze świeckie początkowo zrezygnowały z udziału w pogrzebie duchowieństwa katolickiego, a dopiero w ostatniej chwili zawarto porozumienie o zasadach jego uczestnictwa. Niestety nie zostało ono dotrzymane, gdyż do pochodu religijnego wprowadzono oddział z karabinami i świeckie sztandary. Dodatkowo wbrew prawu kościelnemu i jego zastrzeżeniom wprowadzono zwłoki innowiercy na poświęcony cmentarz katolicki i pochowano je wspólnie.53 Z tego powodu duchowieństwo zaniechało dalszych czynności religijnych. Na zakończenie stwierdził, że „Nie przypuszczaliśmy, abyśmy w wolnej i katolickiej Polsce żalić się musieli na takowe krzywdy Kościołowi Chrystusowemu wyrządzane przez ludzi o zaślepieniu politycznym. Dla tego rodzaju ludzi partyjniactwem politycznym zaślepionych nic już nie jest świętym, ani wspólne modlitwy wiernych, ani obrządki kościoła, ani powaga śmierci i pogrzebów, ani miejsca służbie bożej poświęcone [...]”. Oczywiście władze szeroko opisywały całe to zdarzenie w prasie.
W dniach 13-15 października 1947 r. w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego odbyła się narada poświęcona ograniczaniu wpływów Kościoła.54 Referat programowy pt. „Ofensywa kleru a nasze zadania” wygłosiła Julia Brystygierowa - dyrektor V Departamentu MBP, który wówczas zajmował się duchowieństwem i związkami wyznaniowymi. Wyznaczył on główne kierunki zwalczania Kościoła w przeciągu następnych ośmiu lat. Zalecała ona w nim między innymi wyeliminować wpływy księży na masowe organizacje młodzieżowe, systematycznie rozpracowywać prefektów szkolnych oraz kurie biskupie, dekanaty, rady dekanackie i „Caritas”. Dokładniej zbadany miał też być udział księży w podziemiu i baza materialna duchowieństwa. Wszelkie stosowane represje wobec duchowieństwa - zarówno areszty księży, metody represyjne i profilaktyczne polecano bezwzględnie uzgadniać z ministerstwem. Dla realizacji tak szerokiego zakresu zadań rozbudowano pion MBP zajmującego się Kościołem. W rezultacie w działaniach mających na celu zwalczanie Kościoła uczestniczyło w końcu lat czterdziestych, według Henryka Dominiczaka, około 2 tys. pracowników operacyjnych i ponad 4 tys. informatorów.
Nasilenie działań przez UB nie powstrzymało jednak wszystkich księży przed dzieleniem się swoimi poglądami z wiernymi. Między innymi źródło „Łuna” 14 kwietnia 1948 r. doniosło, że ks. Antoni Kin proboszcz parafii Chlebiotki w wygłoszonym kazaniu nawoływał do walki z rządem komunistycznym. Na zakończenie dodał on, że wie „[...] że tu w kościele są tacy, którzy zaraz doniosą władzy, ale ja się niczego nie boję [...].”55
Antyrządowe kazanie wygłosił również 5 czerwca 1948 r. podczas swego pobytu w Wysokiem Mazowieckiem bp Łukomski.56 Stwierdził on między innymi, że „[...] w Polsce zaczyna się to samo dziać co w bolszewickiej Rosji, gdzie walczą z religią i zamykają kościoły”. W związku z jego pobytem w Raczkach pow. augustowski, Kuratorium zorganizowało wycieczkę szkolną do państwowego tartaku w Lipowcu, jak podkreślono w raporcie WUBP w celu „odciągnięcia młodzieży od owacyjnego witania biskupa”. Nie na wiele się to zdało, gdyż w momencie przemarszu procesji udającej się na jego powitanie młodzież zebrana w szkołach zaczęła uciekać i dołączać się do idących. Natomiast 20 czerwca 1948 r. w kościele katedralnym i w kościele kapucynów w Łomży zostały wygłoszone kazania w związku z zabiciem przez oficera WBP gospodarza we wsi Stara Łomża. Księża potępiali w nich organa bezpieczeństwa, a ks. Lewszuk powiedział nawet, że „Gdyby w kościele był obecny sam Minister Bezpieczeństwa, to powiedziałbym, że wszyscy pracownicy UB są bandyci”.
Poważny niepokój wśród władz partyjnych województwa w drugiej połowie 1948 r. budziły organizowane przez duchowieństwo misje.57 Miały one miejsce w powiatach grajewskim oraz augustowskim i były okazją do krytyki rządu komunistycznego. Cieszyły się one dużą popularnością, czego przykładem może być procesja zorganizowana przez misjonarzy 11 września w Augustowie. Uczestniczyło w niej 10 000 osób, w tym młodzież szkolna. Na terenie Grajewa w spotkaniu kończącym misje wzięło udział 15 000 osób.
W tym miesiącu miały też miejsce na terenie diecezji łomżyńskiej liczne przypadki kazań krytykujących działania władz komunistycznych.58 Zaliczono do nich wypowiedzi ks. Franciszka Jurewicza z pow. Łomża, wikariusza parafii Kobylin pow. Wysokie Mazowieckie ks. Czesława Żebrowskiego oraz proboszcza parafii Sejny pow. Suwałki ks. Józefa Złotkowskiego, który wspominając dawnych męczenników za wiarę przewidywał, że dojdzie do powtórzenia się sytuacji.
W świetle tych wszystkich wydarzeń można stwierdzić, że najprawdopodobniej z ulgą odnotowano w WUBP w Białymstoku zgon biskupa ordynariusza łomżyńskiego Stanisława Kostki Łukomskiego. Zmarł on 28 października 1948 r. po nie wyjaśnionej do dziś katastrofie samochodowej, jaka miała miejsce na trasie Ostrów Mazowiecka – Łomża.59 W sporządzonym sprawozdaniu skrupulatnie zapisano, że przywiezienie zwłok i pogrzeb odbyły się bez jakichkolwiek zakłóceń. 3 listopada przy udziale pocztów sztandarowych cechów rzemieślniczych, harcerstwa, Sodalicji Mariańskiej oraz przedstawicieli „Caritasu” przeniesiono zwłoki biskupa do katedry.60 W ostatniej drodze towarzyszyło mu około 100 księży, 11 biskupów na czele z arcybiskupem Romualdem Jałbrzykowskim, siostry zakonne szarytki i OO Kapucyni. Obecni byli też mieszkańcy Łomży w liczbie 3 000. I Sekretarz KP PPR w Łomży chwalił się, że nie dopuszczono do zorganizowanego udziału w pogrzebie Straży Pożarnej oraz szkół. Następnego dnia po uroczystym nabożeństwie zwłoki złożono do grobowca w katedrze. Duchowieństwo diecezji łomżyńskiej miało stać się teraz łatwiejsze do kontroli.
Już od samego początku 1949 r. władze centralne rozpoczęły szczegółowy nadzór nad działalnością Kościoła katolickiego.61 7 stycznia wydane zostało polecenie zebrania w terenie szczegółowych materiałów dotyczących wszystkich przejawów działalności duchowieństwa. Ocenie poddany miał być także jego stosunek do polityki rządu i ewentualne kontakty z podziemiem. Władze interesowały się działalnością duchowieństwa na terenie szkół, wśród organizacji młodzieżowych i „Caritasu”. Zalecano też poszukiwanie materiałów o „wyzysku” stosowanym przez kościół, tj. opodatkowaniu chłopów na rzecz budów, remontów, odrabianiu dniówek w gospodarstwie księdza za posługi religijne.
Odpowiedzią na te wytyczne było sprawozdanie z działalności Kościoła katolickiego na terenie woj. białostockiego wysłane do KC PZPR 24 stycznia 1949 r.62 Jako miejsca największego wpływu księży wymieniono powiaty łomżyński, augustowski, wysoko mazowiecki, częściowo grajewski i bielsko podlaski. Sytuację tę tłumaczono działalnością resztek podziemia i niedostatecznymi wpływami partii w społeczeństwie.
Przez cały czas prowadzono też rozbudowę sieci informatorów. To jeden z nich doniósł, że 29 czerwca 1949 r. odbyło się zamknięte spotkanie Towarzystwa Przyjaciół Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w Łomży.63 W jego trakcie wybrano zarząd powiatowy, w skład którego weszli: ojciec gwardian Zajko - przewodniczący, Józef Łajewski pracownik banku Spółdzielczego w Łomży - v-ce przewodniczący, Maria Modzelewska nauczycielka szkoły powszechnej - sekretarz, Maria Andrzejewska - inkasent, Bojko - członek. Do Komisji Rewizyjnej wybrano: ks. Juliana Wierzbickiego, ks. Józefa Biernackiego, Irenę Kichner.
Najsilniejsze uderzenie wymierzone przeciwko Kościołowi katolickiemu zbliżało się coraz bardziej. Jeszcze w marcu 1949 r. rząd wydał oświadczenie dotyczące stosunków pomiędzy państwem, a Kościołem, w którym skrytykowano dotychczasową postawę duchowieństwa. Pośrednio wymierzony w Kościół był też wydany 5 sierpnia 1949 r. dekret o zmianie niektórych przepisów prawa o stowarzyszeniach. We wrześniu natomiast rozpoczął działalność ruch tzw. „księży patriotów”.64
Pomimo tego, jak podkreślono w sprawozdaniu KW PZPR w Białymstoku, we wrześniu 1949 r. po chwilowym uciszeniu w wyniku wydania dekretu o stosunku państwa do Kościoła księża na nowo zaczęli „uprawiać wrogą robotę”.65 I tak w parafii Rajgród pow. Grajewo ksiądz odmówił chrztu dziecka, ponieważ kumami byli PZPR-owcy. W Grajewie natomiast stwierdzono 6 przypadków wymeldowania głośników radiowych dlatego, że nie transmitowały one nabożeństw. Pod koniec sierpnia podczas misji na terenie gminy Czyżew pow. Wysokie Mazowieckie, uczestnicy (ok. 5000 osób) złożyli przysięgę, że będą bronić religii w szkołach i nie porzucą wiary w Boga.
Z różnych też przyczyn dalej dochodziło do wzrostu napięcia na linii władze – Kościół. Przykładowo w Kolnie na pomniku ku czci żołnierzy poległych w wojnie polsko - bolszewickiej z okazji świąt narodowych wypisywano hasła patriotyczne.66 Tak też stało się w nocy z 31 X/ l XI 1949 r., mimo służby pełnionej przez dwóch milicjantów. Nad ranem mogli oni jedynie zamalować napis „Czyn zbrodni bolszewickiej”. Następnej nocy dwóch innych milicjantów udało się na cmentarz, gdzie wyrwali około 10 krzyży, a z pomnika poległych w wojnie 1919-1920 r. zdjęli krzyż Virtuti Militari. O powyższym zajściu mieszkańcy zostali poinformowani z ambony kościelnej, a miejscowy proboszcz ogłosi ścisły post i modlitwy w całym dekanacie. W związku z tym wydarzeniem KW MO w porozumieniu z Wydziałem Specjalnym KG MO oraz WUBP i KW PZPR zadecydowała o czasowym przesunięciu winnych milicjantów na teren gmin.67 Społeczeństwo Kolna nie poznało wówczas sprawców tego czynu.
Podsumowując należy stwierdzić, że mimo początkowego zaabsorbowania aparatu bezpieczeństwa innymi działaniami, duchowieństwo diecezji łomżyńskiej ze stojącym na jego czele biskupem nie znikło z jego pola widzenia. Szczególnie wiele czasu poświęcono na zebranie materiałów dotyczących życia i działalności bp. Łukomskiego, którego uważano za najgroźniejszego przeciwnika na tym terenie. Księża pojawiali się w gromadzonych wówczas materiałach, dotyczących podziemia, opozycji politycznej, czy też oświaty. W raz z upływem czasu poddawani byli coraz dokładniej inwigilacji i presji ze strony UB, mającej na celu złamanie ich oporu i uczynienie z nich wykonawców poleceń wydawanych przez władze komunistyczne. Pomimo tego, dzięki zdecydowanej postawie bp. Stanisława Łukomskiego w latach 1945-1949 aparatowi bezpieczeństwa nie udało się przejąć kontroli nad działalnością Kościoła na tym terenie.
dr. Krzysztof Sychowicz
OBEP IPN w Białymstoku
Przypisy
1. Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku, Meldunki szefa PUBP w Łomży do szefa WUBP w Białymstoku za 1945 r., 045/1523, k. 104. (dalej AIPN Bi
2. AIPN Bi, Sprawozdania dekadowe i 15 dniowe naczelnika Wydziału V WUBP w Białymstoku do dyrektora Departamentu V w Warszawie za 1946 r., 045/1093, Sprawozdanie z pracy agenturalno-operacyjnej Wydziału V WUBP w Białymstoku za okres od 12 I 1946 do 20 I 1946 r., k. 1.
3. Ibidem, k. 4.
4. AIPN Bi, Sprawozdania dekadowe i 15-to dniowe sekcji V Wydziału V WUBP w Białymstoku do naczelnika Wydziału V Departamentu V MBP w Warszawie za 1946 r., 045/1101, Sprawozdanie z pracy agenturalno informatorskiej Sekcji Wydziału V za okres od 20 II do 1 III 1946 r., k. 7, 10, 12 in.
5. AIPN Bi, Meldunki szefa PUBP w Łomży do szefa WUBP w Białymstoku za 1945 r., 045/1523, k. 238.
6. AIPN Bi, 045/1101, Sprawozdanie z pracy agenturalno informatorskiej Sekcji V Wydziału V za okres od 10 V do 20 V 1946 r., k. 42.
7. AIPN Bi, Sprawozdania miesięczne Naczelnika Wydziału V WUBP w Białymstoku przesłane do szefa WUBP w Białymstoku za 1949 r., 045/1112, Sprawozdanie Naczelnika Wydziału V WUBP w Białymstoku za czas od 26 II 1949 do 26 III 1949, k. 25, 30.
8. J. Żaryn, Aparat bezpieczeństwa w walce z duchowieństwem katolickim 1945 – 1949 (zarys problemu), [w]: Skryte oblicze systemu komunistycznego. U źródeł zła, Warszawa 1997, s. 103.
9. Archiwum Państwowe w Białymstoku, KW PZPR, 33/V/26, Analiza działalności kurii łomżyńskiej Białystok 9 XII 1953 r., k. 96 in. (dalej APB)
10. AIPN Bi, 045/1093, Sprawozdanie z pracy agenturalno-operacyjnej Wydziału V WUBP w Białymstoku za okres od 12 I 1946 do 20 I 1946 r., k. 4.
11. AIPN Bi, 045/1101, Sprawozdanie z pracy agenturalno informatorskiej Sekcji V Wydziału V za okres od 10 IV do 20 IV 1946 r., k. 31.
12. AIPN Bi, 045/1101, Sprawozdanie z pracy agenturalno informatorskiej Sekcji Wydziału V za okres od 10 IV do 20 IV 1946 r., k. 32.
13. AIPN Bi, Sprawozdania dekadowe Wydziału V WUBP w Białymstoku do kierownika WUBP w Białymstoku za 1946 r., 045/1095, Sprawozdania dekadowe Wydziału V WUBP w Bstoku do kierownika WUBP w Białymstoku za 1946r., k. 12. ; AIPN Bi, 045/1101, Sprawozdanie z pracy agenturalno informatorskiej Sekcji Wydziału V za okres od 20 IV do 1 V 1946 r., k. 35 in.
14. AIPN Bi, 045/1101, Sprawozdanie z pracy agenturalno informatorskiej Sekcji V Wydziału V za okres od 1 V do 10 V 1946 r., s. 39 in.
15. AIPN Bi, 045/1101, Sprawozdanie z pracy agenturalno-operacyjnej Wydziału V WUBP w Białymstoku za okres od 20 V do 30 V 1946 r., k. 47.
16. Ibidem, s. 47 ; APB, KW PPR w Białymstoku, 36 (1/V/23), Raport do KW PPR w Białymstoku 21 V 1946 r. Wysokie Mazowieckie, k. 5. ; APB, Wojewódzki Urząd Informacji i Propagandy w Białymstoku 1944-1947, 7, Przejawy i metody działalności reakcji, k.121. ; APB, Wojewódzki Urząd Informacji i Propagandy w Białymstoku 1944-1947, 7, Wysokie Mazowieckie, k.170.
17. APB, KW PPR w Białymstoku, 36 (1/V/23), Wyciąg ze sprawozdania Powiatowego Oddziału Informacji i Propagandy w Wysokiem Mazowieckiem w sprawie obchodu 3 rocznicy bitwy pod Lenino, k. 9. ; S. Ożlański, Stosunki państwo - Kościół w latach 1944-1950 w świetle materiałów źródłowych przechowywanych w zasobie Archiwum Państwowego w Białymstoku, [w:] 50 lat Archiwum Państwowego w Białymstoku. Księga pamiątkowa, Białystok 2003, s. 112 (Błędnie podaje nazwę miejscowości twierdząc, że oba wystąpienia miały miejsce w Mińsku Mazowieckim!)
18. APB, KW PPR w Białymstoku 36 (1/V/23), Raport z kazania ks. Grunwalda w kościele w Wysokiem Mazowieckiem, k. 10.
19. AIPN Bi, Meldunki z PUBP województwa białostockiego do Naczelnika Wydziału V WUBP w Białymstoku, 045/1121, Telefonogram Do Naczelnika Wydziału V WUBP w Białymstoku 16 IV 1947 r. Grajewo, k. 11.
20. AIPN Bi, Raporty dekadowe Wydziału V WUBP w Białymstoku do Szefa WUBP w Białymstoku za 1947 r., 045/1103, Sprawozdanie Naczelnika Wydziału V za okres od 31 X do 26 XI 1947 r., k. 151. ; AIPN Bi, Sprawozdania 15- dniowe Wydziału V WUBP w Białymstoku do Dyr. Departamentu V MBP w Warszawie za 1947 r., 045/1102, Raport okresowy Naczelnika Wydziału V za okres od 31 X do 15 XI 1947 r., k. 120.
21. AIPN Bi, Sprawozdania miesięczne Naczelnika Wydziału V WUBP w Białymstoku przesłane do szefa WUBP w Białymstoku za 1948 r., 045/1109,Sprawozdanie Naczelnika Wydziału V WUBP w Białymstoku za okres od 27 VIII do 27 IX 1948 r., k. 46. ; AIPN Bi, Sprawozdania miesięczne Wydziału V WUBP w Białymstoku do Dyrektora Departamentu V MBP w Warszawie za 1948 r., 045/1108, Raport okresowy Naczelnika Wydziału V WUBP za okres od 31 VIII do 30 IX 1948 r., k. 62. ; AIPN Bi, 045/1109, Sprawozdanie Naczelnika Wydziału V WUBP w Białymstoku za okres od dnia 27 VII 1948 r. do 28 VIII 1948 r., k. 40.
22. AIPN Bi, 045/1112, Sprawozdanie Naczelnika Wydziału V WUBP w Białymstoku za czas od 26 II 1949 do 26 III 1949, k. 25
23. APB, KW PPR w Białymstoku, 36 (1/V/23), Kler katolicki, k. 40.
24. AIPN Bi, 045/1112, Sprawozdanie Naczelnika Wydziału V WUBP w Białymstoku za czas od 26 IV 1949 do 26 V 1949, k. 36v.
25. AIPN Bi, 045/1102, Raport okresowy Naczelnika Wydziału V za okres od 15 V do 31 V 1947 r., k. 40. ; APB, KW PPR w Białymstoku, 36 (1/V/23), Kler katolicki, k. 35.
26. AIPN Bi, 045/1102, Raport okresowy Naczelnika Wydziału V za okres od 1 III do 15 III 1947 r., k. 17.
27. AIPN Bi, 045/1103, Raport okresowy Naczelnika Wydziału V za okres od 10 VIII do 20 VIII 1947 r., k. 113.
28. AIPN Bi, 045/1108, Raport okresowy Naczelnika Wydziału V WUBP za okres od 1 II 1948 r. do 15 II 1948 r., k. 17. ; AIPN Bi, Raporty miesięczne Szefa WUBP w Białymstoku do MBP w Warszawie za 1948 r., 045/501, Raport miesięczny dla Ministra MBP za okres od dnia 1 I 1948 do 31 I 1948, k. 9 in. ; AIPN Bi, 045/1109, Sprawozdanie Naczelnika Wydziału V WUBP w Białymstoku za okres od dnia 27 I 1948 r. do 27 II 1948 r., k. 5.
29. AIPN Bi, 045/1108, Raport okresowy Naczelnika Wydziału V WUBP za okres od 1 VII do 31 VII 1948 r., k. 49. ; AIPN Bi, 045/1109, Sprawozdanie Naczelnika Wydziału V WUBP w Białymstoku za okres od dnia 27 VI 1948 r. do 27 VII 1948 r., k. 32. ; APB, KW PPR w Białymstoku, 36 (1/V/23), Kler katolicki, k. 34.
30. AIPN Bi, 045/1108, Raport okresowy Naczelnika Wydziału V WUBP za okres od 1 V do 1 VI 1948 r., k. 34. ; AIPN Bi, 045/501, Raport miesięczny dla Ministra MBP za okres od dnia 30 IV 1948 do 31 V 1948 r., k. 75. ; AIPN Bi, 045/1109, Sprawozdanie Naczelnika Wydziału V WUBP w Białymstoku za okres od dnia 27 IV 1948 r. do 27 V 1948 r., k. 21.
31. S. Ożlański, Stosunki państwo - Kościół w latach 1944-1950 ..., s. 115.
32. J. Stefaniak, Duchowieństwo katolickie wobec władz państwowych w woj. Białostockim w latach 1945 – 1956, [w:] Studia Podlaskie, t. X, Białystok 2000, s. 147.
33. AIPN Bi, Meldunki szefa PUBP w Łomży do szefa WUBP w Białymstoku za 1945 r., 045/1523, k. 104.
34. Ibidem, k. 237
35. AIPN Bi, Materiały nieuporządkowane WiN, 045/5, Bez tytułu, z. 107. ; J. Stefaniak, Duchowieństwo katolickie wobec ..., s. 148.
36. AIPN Bi, 045/1101, Sprawozdanie z pracy agenturalno informatorskiej Sekcji V Wydziału V-go WUBP w Białymstoku za okres od 1 do 10 VI 1946 r., k. 48 in.
37. AIPN Bi, Sprawozdania Wydziału V WUBP w Białymstoku dotyczące Stronnictwa Pracy za 1946-1947 r., 045/1105, k. 14.
38. AIPN Bi, Sprawozdania dekadowe Sekcji I Wydziału V WUBP w Białymstoku do Wydziału I Departamentu V MBP w Warszawie za 1946 r., 045/1097, Sprawozdania dekadowe Sekcji I Wydziału V WUBP w Białymstoku do Wydziału I Departamentu V MBP w Warszawie za 1946 r., k. 92. ; Według źródła „Książka” to ks. Misiewicz nie zezwolił na organizację zebrania, które ostatecznie odbyło się u lekarza Numinisa gdzie powołano koło Powiatowe SP w pow. Suwałki, AIPN Bi, 045/1101, Sprawozdanie z pracy agenturalno informatorskiej Sekcji V Wydziału V-go WUBP w Białymstoku za okres od 1 do 10 VII 1946 r., k. 61.
39. AIPN Bi, 045/1101, Sprawozdanie z pracy agenturalno informatorskiej Sekcji V Wydziału V-go WUBP w Białymstoku za okres od 10 do 20 VI 1946 r., k. 54.
40. APB, Wojewódzki Urząd Informacji i Propagandy w Białymstoku 1944-1947, 7, Sprawozdanie z wieców, k. 286, 291.
41. AIPN Bi, Sprawozdania Wydziału V WUBP w Białymstoku do Dyrektor Departamentu V MBP w Warszawie dotyczące głosowania ludowego w 1946 r., 045/1096, Sprawozdanie Wydziału V WUBP w Białymstoku do Dyrektora Departamentu V MBP w Warszawie dotyczące głosowania ludowego w 1946 r., k. 9.
42. AIPN Bi, 045/1096, Sprawozdanie Wydziału V-go WUBP w Białymstoku do Dyrektora Departamentu V MBP w Warszawie z akcji głosowania ludowego w 1946 r., k. 37.
43. Ibidem, k. 35.
44. W pow. augustowskim w Minkiewiczach i Janówce dwaj księża publicznie agitowali do głosowania na pierwsze pytanie „nie”. W pow. suwalskim księża odmówili swego udziału w akcji popularyzacji referendum, występując zdecydowanie przeciwko rządowi. W gm. Wiżajny w dniu głosowania proboszcz nie odprawił sumy, która zawsze skupiała dużą liczbę ludności, jak zaznaczono w celu zmniejszenia frekwencji przy urnach – APB, Wojewódzki Urząd Informacji i Propagandy w Białymstoku 1944-1947, 7, Przebieg akcji popularyzacji referendum na terenie woj. białostockiego, k. 235. ; AIPN Bi, 045/1096, Sprawozdanie Wydziału V-go WUBP w Białymstoku do Dyrektora Departamentu V MBP w Warszawie dotyczące głosowania ludowego w 1946 r., k. 20, 35, 37. ; APB, Wojewódzki Urząd Informacji i Propagandy w Białymstoku 1944-1947, 7, Przebieg akcji popularyzacji referendum na terenie woj. białostockiego, k. 263.
45. AIPN Bi, 045/1096, Raport o spostrzeżeniach i wnioskach z okresu pracy nad głosowaniem ludowym do Naczelnika Wydziału V WUBP, k. 25.
46. AIPN Bi, Sprawozdania Wydziału V WUBP w Białymstoku do Dyrektora Departamentu V MBP w Warszawie dotyczące akcji wyborczej za 1947 r., 045/1104, Sprawozdanie z przebiegu głosowania do Sejmu Ustawodawczego na terenie woj. białostockiego, k. 58.
47. AIPN Bi, 045/1101, Raport okresowy kierownika Sekcji V Wydziału V-go WUBP w Białymstoku za czas od 1 do 15 X 1946 r. k. 107.
48. AIPN Bi, 045/1104, Sprawozdanie z przebiegu głosowania do Sejmu Ustawodawczego na terenie woj. białostockiego, k. 59.
49. AIPN Bi, 045/1101, Raport okresowy kierownika Sekcji V Wydziału V-go WUBP w Białymstoku za czas od 15 do 31 X 1946 r. k. 111.
50. APB, UWB, 96, Sprawozdanie Wydziału Społeczno-Politycznego za miesiąc styczeń 1947 r., k.3.
51. AIPN Bi, 045/1121, Meldunek o przebiegu Święta Ludowego w Grajewie 27 V 1947 r. Grajewo, k. 11.
52. AIPN Bi, 045/1103, Raport okresowy Naczelnika Wydziału V za okres od 10 VIII do 20 VIII 1947 r., k. 113. ; AIPN Bi, 045/1102, Raport okresowy Naczelnika Wydziału V za okres od 1 VIII do 15 VIII 1947 r., k. 77. ; S. Ożlański, Stosunki państwo - Kościół w latach 1944-1950 ..., s. 111 in.
53. APB, KW PPR w Białymstoku, 36 (1/V/23), Bp Łomżyński Stanisław Łukomski do Wojewody Białostockiego 18 VIII 1947 r. Łomża, k. 15 in. ; S. Ożlański, Stosunki państwo - Kościół w latach 1944-1950 ..., s. 111 in.
54. A. Dudek, Państwo i Kościół w Polsce 1945-1970, Kraków 1995, s. 13. ; H. Konopka, Religia w szkołach Polski Ludowej. Sprawa nauczania religii w polityce państwa (1944-1961), Białystok 1997, s. 38.
55. AIPN Bi, 045/1108, Raport okresowy Naczelnika Wydziału V WUBP za okres od 1 IV do 30 IV 1948 r., k. 29. ; AIPN Bi, 045/1109, Sprawozdanie Naczelnika Wydziału V WUBP w Białymstoku za okres od dnia 27 III 1948 r. do 27 IV 1948 r., k. 17 v.
56. AIPN Bi, 045/1108, Raport okresowy Naczelnika Wydziału V WUBP za okres od 1 VI do 1 VII 1948 r., k. 41. ; AIPN Bi, 045/501, Raport miesięczny dla Ministra MBP za okres od dnia 31 V 1948 do 30 VI 1948 r., k. 91. ; AIPN Bi, 045/1109, Sprawozdanie Naczelnika Wydziału V WUBP w Białymstoku za okres od dnia 27 V 1948 r. do 27 VI 1948 r., k. 24. ; (Pod tą samą datą podana jest informacja o wizytacji parafii Jedwabne przez bp. Łukomskiego, podczas której miał powiedzieć do zebranych „Ze wschodu na Polskę wieje zaraza bolszewicka, która chce opanować naród polski i podporządkować go sobie [...]”).APB, KW PPR w Białymstoku, 36 (1/V/23), Wroga działalność kleru na terenie woj. białostockiego, k. 25.
57. APB, KW PPR w Białymstoku, 36 (1/V/23), Wroga działalność kleru na terenie woj. białostockiego, k. 25 in.
58. APB, KW PPR w Białymstoku, 36 (1/V/23), Kler katolicki, k. 39.
59. AIPN Bi, 045/1108, Raport okresowy Naczelnika Wydziału V WUBP za okres od 1 X do 1 XI 1948 r., k. 70.
60. APB, KW PPR w Białymstoku, 36 (1/V/23), I Sekretarz KP PPR w Łomży do KW PPR w Białymstoku, k. 42.
61. APB, KW PPR w Białymstoku, 36 (1/V/23), I Sekretarz KP PPR w Łomży do KW PPR w Białymstoku, k. 42.
62. APB, KW PZPR w Białymstoku, 33/V/10, Działalność kleru na terenie województwa białostockiego 24 I 1949 r., k. 18 in.
63. AIPN Bi, 045/1112, Sprawozdanie Naczelnika Wydziału V WUBP w Białymstoku do Szefa WUBP od dnia 26 VI do dnia 26 VII 1949 r., k. 56. ; AIPN Bi, 045/1111, Raport okresowy Naczelnika Wydziału V WUBP w Białymstoku za okres od dnia 1 VII 1949 r. do 31 VIII 1949 r., k. 55.
64. APB, KW PZPR w Białymstoku, 33/V/10, Oświadczenie rządu RP w sprawie uregulowania stosunków między Państwem i Kościołem III 1949 r., k. 52 in. ; A. Dudek, Państwo i Kościół w Polsce 1945 – 1970, Kraków 1995, s. 18, 24.
65. APB, KW PZPR w Białymstoku, 33/VI/5, Sprawozdanie opisowe KW PZPR w Białymstoku za miesiąc wrzesień 1949 r., k. 218.
66. APB, KW PZPR w Białymstoku, 33/V/10, Telegram do KW PZPR w Białymstoku 6 XI 1949 r., k. 131. ; S. Ożlański, Stosunki państwo - Kościół w latach 1944-1950 ..., s. 111.
67. APB, KW PZPR w Białymstoku, 33/V/10, Pismo w sprawie zniszczenia krzyży w Kolnie 24 XI 1949 r., k. 133.
