Mokra Łączka bohaterów
Powstanie Styczniowe było kolejną próbą po Powstaniu Listopadowym (1830 r.) odzyskania w walce z carską Rosją wolności, którą Polacy utracili wraz z trzecim rozbiorem w 1795 r. Było najdłużej trwającym zrywem ku niepodległości. Wybuchło 22 stycznia 1863 r. i upadło dopiero w połowie 1864 r. W czasie jego trwania stoczono ponad 1200 bitew i potyczek. Przez cały okres powstania przez powstańcze szeregi przewinęło się około 25 tysięcy ludzi. Armia rosyjska liczyła wówczas w Polsce ponad 100 tysięcy żołnierzy, a po mobilizacji było ich ponad 200 tysięcy. W szaleńczej batalii o polską władzę, język polski w szkole i wolność mieli również bohaterski udział mieszkańcy Łomży i Ziemi Łomżyńskiej, którzy też dramatycznie odczuli skutki powstańczej klęski. Wymownym symbolem wolności, w historii Polski mierzonej krzyżami, jest miejsce straceń powstańców styczniowych, na podmokłej łączce w Łomży. To właśnie tutaj, w obecności spędzanych przez kozaków mieszkańców, odbywały się zbiorowe egzekucje powstańców. Ciała ofiar wrzucano do przygotowanych dołów...
Gabriela Szczęsna dziennikarka i niestrudzona badaczka lokalnej historii w artykule na 150. rocznicę Powstanie podawała, że spoczywają tu rozstrzelani – Sylwester Jewreinow (szeregowy wojsk rosyjskich, który przystąpił do walczących Polaków) i Konstanty Kulesza oraz powieszeni – Stanisław Banach, Ignacy Bruliński, Antoni Brzóska, Cyprian Januszczyk, Fabian Konopka, Józef Michalski, Franciszek Stoduba i Dominik Trzciński.
Gabriela Szczęsna przypomina, że przez wiele lat łomżanie stawiali tu kolejne drewniane krzyże, natychmiast niszczone przez władze carskie. Ale pamięć o tym miejscu i ofiarach przetrwała. 2 listopada 1916 roku, podczas I wojny światowej, kiedy dla Polski zajaśniała jutrzenka wolności, tłumy łomżan i mieszkańców okolicznych wsi przybyły na uroczystość poświęcenia pomnika-głazu przy Szosie Zambrowskiej. Pomnik, z wyrytym krzyżem i powstańczymi kosami oraz napisem „Bojownikom za wolność Ojczyzny – rodacy”, stanął na bratniej mogile straconych tu powstańców.
Cmentarz powstańców nigdy nie został przez łomżan zapomniany, nawet w czasach głębokiego stalinizmu i „komuny”. Od lat władze Łomży należycie dbają o upamiętnienie tego miejsca. We wrześniu 2007 roku cmentarz został "zamknięty" bramą, a wmurowana przy niej tablica informuje o jego historii w trzech językach: polskim, angielskim i niemieckim.
Powstanie styczniowe w Łomżyńskiem
– Powstanie poprzedziły w Łomży manifestacje patriotyczne. Jedną z nich było postawienie krzyża przed już nieistniejącym kościołem pojezuickim przy ul. Zjazd opowiadał profesor Adam Dobroński. Jako kolejny przejaw żywego patriotyzmu w objętej zaborem Rosyjskim Łomży profesor wskazuje zamawiane w kościele Kapucynów msze za „nieboszczkę”. I wszyscy wiedzieli, że chodzi o Polskę, której nie było.
Ludność powiatu łomżyńskiego aktywnie włączyła się też do walki z carskim zaborcą. W czasie powstania w Łomży zbierano też fundusze i broń dla powstańców.
– W naszych okolicach powstanie miało bardzo intensywny przebieg – opowiadał prof. Dobroński. – Były tu sprzyjające warunki do walki w Puszczy Kurpiowskiej, do tego Kurpie byli urodzonymi powstańcami. Znakomici strzelcy, znający doskonale teren, mieli też ciągłe porachunki z Rosjanami, więc chętnie do powstania przystąpili. Kolejną grupą społeczną w łomżyńskim, która silnie zaznaczyła swój udział w powstaniu była drobna szlachta, bo pamiętała o dokonaniach swoich przodków, brakowało jej wolnego kraju.
Podobnie jak w czasie innych zrywów niepodległościowych, także w styczniowym roku 1863, szeregi powstańcze zasilali liczni młodzi ludzie, często jeszcze uczniowie.
– W Łomży piękną kartę powstańczą zapisali gimnazjaliści – mówi prof. Dobroński. –Niestety 50. z nich, którzy właśnie wybrali się do oddziału powstańczego, zostali pod Wygodą zaskoczeni przez Kozaków i w okrutny sposób wymordowani. Tu z Łomży jest jeszcze wspaniała postać Rafała Krajewskiego, który poszedł nie walczyć, ale do organizacji powstańczej. Gdy Traugutt został dyktatorem, Krajewski był już na tyle zasłużony, że został konspiracyjnym ministrem spraw wewnętrznych. I powstanie styczniowe właściwie zakończyło się 5 sierpnia 1864 r., kiedy to stracono pięciu przywódców tego powstania w warszawskiej Cytadeli. Był wśród nich również Rafał Krajewski.
W zasobie Archiwum Państwowego w Białymstoku Oddział w Łomży znajduje się księga „Spisok vseh polityčeskih prestupnikov lomžinskago uzda c 1863 g.”. Jest to alfabetyczny spis nazwisk mieszkańców powiatu łomżyńskiego traktowanych przez rosyjskiego zaborcę jako przestępców w efekcie swojego uczestnictwa w Powstaniu Styczniowym bądź sprzyjania mu. W związku ze 150. rocznicą Powstania spis ten został przetłumaczony i opublikowany na internetowej stronie Archiwum
Spis wszystkich „przestępców” politycznych powiatu łomżyńskiego z 1863 roku
