XVI-wieczna mapa z "Theatrum orbis terrarum" w Łomży
Na stole leży w ciszy żółto-różowawa karta z papieru czerpanego. Ma około 54 cm długości i 43 cm szerokości. Nie byłaby warta kilku tysięcy złotych, gdyby nie wydrukowana mapa Rzeczpospolitej, według kartografa Wacława Grodzieckiego (1535-1591). Kanonik wrocławski wiekopomne dzieło dedykował królowi Zygmuntowi II Augustowi (1520-1572). Po ponad czterech wiekach cudowne zbiegi okoliczności sprawiły, że znakomicie zachowana mapa z wydawnictwa Abrahama Orteliusa w Antwerpii na Niderlandach trafiła do kolekcji Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży.
"Poloniae finitimarunque locorum descriptio" obwieszcza skromny napis w lewym dolnym rogu po łacinie z imieniem i nazwiskiem auctora: Wenceslao Godreccio. Jednak historycy muzeum: dr Jerzy Jastrzębski i magistrowie: Marta Gosk i Adam Sokołowski tłumaczą nam, że to kanonik i kartograf polski Wacław Grodziecki. W rozmowie przy stole pojawią się coraz to nowe ciekawostki na temat mapy - wędrowniczki o wymiarach 49,5 cm na 37 cm. Przede wszystkim, budzi podziw, że jest ona po około 4 i pół wieku w tak znakomitej kondycji: czysta, wyraźna, niepogięta i niepodarta. Cała w 100%, opowiada istnienie i przetrwanie centralnie umieszczonego Mazowsza - Masovia, z którym od południa i zachodu graniczy Polonia, z północy Prusia, od wschodu Magnum Ducatus Lituaniae, co oznacza Wielkie Księstwo Litewskie.
Historycy przypominają, że od czasów Unii Lubelskiej w 1569 r. Korona i Pogoń współtworzyły Rzeczpospolitą Obojga Narodów, a więc nasz cenny zabytek kartograficzny pochodzi z okresu potęgi gospodarczej i militarnej unii państw. Badacze przy okazji nowego nabytku zauważają, że autor mapy bazował prawdopodobnie na jednej z nielicznych kopii o wiele większej i bardziej szczegółowej mapy Bernarda Wapowskiego (1450-1535), nazywanego ojcem kartografii polskiej. Niestety, tamten wydrukowany w 1526 r. nakład spłonął 2 lata później...
Nomogorod i Lamzo to miasta Mazowsza
Mapa - wędrowniczka o wymiarach 49,5 cm na 37 cm powstała jako miedzioryt kolorowany i stała się częścią zbioru map "Theatrum orbis terrarum". Teatr świata - teatr okręgu ziemi - czyli pierwszy nowożytny atlas świata. Dziś, w dobie produkcji masowej, atlas świata może mieć dziecko ubogiej rodziny, ale nie w XVI wieku. Wówczas niemal wszyscy w Europie byli analfabetami i takie atlasy trafiały do warstw wykształconych lub aspirujących, a więc możnych - zamożnych. - To był towar luksusowy, a wydawnictwo prestiżowe i dla autora, i dla polskiego króla - mówi Marta Gosk z MP-M. - Edukacja nie była powszechna - potwierdza Adam Sokołowski. - Tylko elity pobierały nauki.
Mapa Rzeczpospolitej z ok. 1580 według Wacława Grodzieckiego, ukazuje położenie miejscowości istniejących w Polsce i dziś: Nomogorod, Vischna, Colno, Zembrow, Lomza, Ostrolenka i Ostrow. Jest i Poltorosk nad rzeką Narew, który z miastami: Warsauia, Czyrsko, Wyschegorod, Sakrotin i Lomza, mająca może ok. 3 300 mieszkańców należy - jak wyjaśnia historyk - do wysokiej, drugiej kategorii miast na Mazowszu. 100 lat później Pułtusk, Czersk, Wyszogród, Zakroczym i Łomża nie zmienią swojej pozycji, lecz około 3-krotnie liczniejsza Warszawa - z racji przenosin w 1596 stolicy z Krakowa - awansuje do rangi miasta kategorii I (kategorie były 4, ze względu na stopień rozwoju, m.in., handlu, szkolnictwa i administracji).
Na mapie wg Grodzieckiego wydaje się, że Warszawa leży nad rzeką Drwencza, choć wydaje się oczywiste, że i Kraków, i Warszawa leżą nad Vistulą fl., czyli Wisłą rzeką - flumen po łacinie. Analizując mapę XVI-wieczną, wędrujemy szlakami, których nie jeszcze nie zaznaczono, i pokonujemy odległości, jakich nie potwierdzą współczesne atlasy ani korzystające z technologii satelitarnej GPS. W łomżyńskim muzeum jest druga mapa XVI-wieczna, obejmująca obszar Europy środkowej i wschodniej, na której znajdziemy miasteczka: Nowogorod, Wischna, Colno i znajomo brzmiące Lamzo. jednakże na żadnej z map nie uwzględniono Piątnicy.
Po opracowaniu zabytkowej mapy, historycy chcieliby pokazać ją na wystawie w czerwcu 2021 r. z okazji 603. rocznicy nadania praw miejskich Łomży, gdyż to wydawnictwo doby renesansu ukazuje niewątpliwą, liczącą się pozycję i rangę miasta, które z książęcego stało się królewskim w 1526 roku.
Mirosław R. Derewońko
