Wyzwolenie spod bolszewika
97 lat temu – 22 sierpnia 1920 roku Łomża została wyzwolona do bolszewików. Ówczesny prezydent Łomży Władysław Świderski (1879 – 1942) opisywał, że w bitwie o Łomżę stracili bolszewicy około 2000 jeńców, w tem 2 wyższych dowódców, 9 armat, 22 c.k.m., 7 wagonów amunicji, 12 kuchni polowych, wielką ilość sprzętu łączności i taboru (...).
Bolszewicy w 1920 roku okupowali miasto przez trzy tygodnie – do 2 do 22 sierpnia. Wydanej w 1925 roku książce pt. „Łomża” Władysław Świderski opisywał, że zwycięzcy przedstawiali „obraz nędzy i głodu”: „Na znużonych postaciach wisiały resztki przeważnie cywilnego ubrania, przez dziury którego przeświecały wychudzone członki często bez bielizny. To też rozpoczęła się dzika rekwizycja, a właściwie rabunek obuwia, ubrania, bielizny i żywności. Gdy zabrakło żywności w mieście zgłodniali bolszewicy rzucili się na ogrody i sady: kapusta, brukiew, marchew, kartofle, buraki, niedojrzałe owoce i wszystko co tylko możliwe było do zjedzenia - zostało zjedzone. W mieście zapanował głód i choroby. Dyzenterja i tyfus plamisty zaczęły gwałtownie szerzyć się wśród ludności i bolszewikow. W miejscowych szpitalach i ambulatorjach, oprocz rannych, leżały setki chorych. (...)”
Świderski opisuje powołanie w mieście tzw. „rewkomu”, czyli Komitetu rewolucyjnego na Łomżę i powiat, wprowadzone represje względem „białych”, w tym zaaresztowanie ks. biskupa Romualda Jałbrzykowskiego, oraz dotarcie do miasta tzw. Czrezwyczajki - komisji nadzwyczajnej do walki z kontrrewolucją, sabotażem, lichwą i spekulacją – co, jak pisze - „wywołało jeszcze większe przygnębienie w mieście”.
Wyzwolenie Łomży według Świderskiego
Dnia 21 sierpnia nasza 15 Dywizja piechoty zajęła Zambrów i otrzymała rozkaz uderzyć na Łomżę, a następnie przez Kolno osiągnąć granicę pruską, aby odciąć drogę cofającej się 4 armji bolszewickiej. Do zdobycia Łomży, mostów na Narwi i okalających miasto fortów wyznaczone były 59 i 60 p.p. i 1 Dyon 15 p.a.p. W dniu 22 sierpnia o godzinie 12 m. 30 II baon 59 pułku podszedł pod Łomżę. Bolszewicy obsadzili szosy, prowadzące do Śniadowa i Ostrołęki oraz fort IV, w mieście zaś znajdowały się mniejsze oddziały piechoty i kawalerji. Kompanje 5 i 6 po krótkiej wymianie strzałów opanowały fort IV i dworzec wraz z ogromnemi zapasami materjałów wojennych. Jednocześnie komp. 7 i 8 zajęły miasto i doszły do brzegów Narwi. Dowódca 59 pułku rozkazał przejść rzekę, wysyłając 1 baon na most żelazny, a II baon na most drewniany, podpalony przez ustępujących bolszewików. Przeznaczone do tego 1, 2, 7 i 8 komp. pod osłoną c.k.m. o godzinie 13 m. 25 ruszyły do natarcia i po brawurowym ataku przeforsowały most żelazny i zajęły fort No 1, biorąc całą załogę do niewoli. Po krótkim, lecz zaciętym oporze pada fort Ne 2 i 3 i nad wieczorem Łomża i okalające ją forty zostały całkowicie zajęte i wystawione zabezpieczenia w wioskach: Piątnicy, Czarnocinie, Elżbiecinie i na szosie do Stawisk.
Według por. W. Szpuleckiego (zarys historji 59 p.p. Wlkp.), ludność miasta brała energiczny udział w walce o Łomżę. Zaledwie ukazała się straż przednia 59 p.p. na przedmieściach miasta rozpoczęli mieszkańcy Łomży na własną rękę walkę uliczną z nieprzyjacielem, wywołując zamęt i popłoch. Do kompanij forsujących mosty przyłączyły się grupy uzbrojonych mieszkańców, którzy brali udział w walce, aż do końca. Niemniej odznaczyła się młodzież szkolna, donosząc amunicję w największym ogniu c.k.m. W bitwie o Łomżę stracili bolszewicy około 2000 jeńców, w tem 2 wyższych dowódców, 9 armat, 22 c.k.m., 7 wagonów amunicji, 12 kuchni polowych, wielką ilość sprzętu łączności i taboru (...).
Dowódca 59 pułku kpt. Cerklewicz tegoż dnia na rynku miasta został nagrodzony przez gen. Junga, dowódcę 15 Dywizji piechoty, krzyżem Virituti Militari, takież krzyże przedtem otrzymali dowódcy I i II baonu ppor. Owczarski i ppor. Słabęcki.
Zdobycie Łomży odegrało ogromną rolę w całokształcie działań wojennych naszej ofenzywy.
4 armja bolszewicka wraz z 3 korp. konnym Gaja, zdołała się przerwać na linji Ciechanów-Mława i szybkim marszem dążyła wzdłuż granicy pruskiej na północ, chcąc wymknąć się otaczającym ją wojskom polskim. Zdobycie Łomży otworzyło 14 i 15 dyw. piechoty drogę na Kolno do granicy, dzięki czemu zdążyły one przeciąć drogę odwrotu nieprzyjaciela. Nie chcąc wpaść w nasze ręce 4 armja bolszewicka przeszła do Prus gdzie ją rozbrojono.
22 sierpnia — dzień walki o Łomżę rok rocznie uroczyście święci pułk 59, jako dzień swojego święta pułkowego, a miasto w dowód wdzięczności za oswobodzenie Łomży od najazdu bolszewickiego wysyła swoich delegatów na święto tego pułku, obchodzone uroczyście w Inowrocławiu. Jako uplastycznienie bitwy pod Łomżą w dniu 22 sierpnia 1920 r. i pamiątką dla przyszłych pokoleń w kasynie pułkowym w Inowrocławiu znajduje się olbrzymi obraz, działo malarza artysty Wintorowskiego, na którym uwidoczniona jest bitwa o Łomżę: widok miasta, brawurowy atak na most żelazny na Narwi i forsowanie płonącego mostu drewnianego, a wśród zgiełku bitwy postacie cywilnej ludności, śpieszące z pomocą walczącym.(...)
Najazd bolszewicki przyczynił miastu olbrzymie straty. Jeden Magistrat został poszkodowany na 2.570.000 marek, straty zaś całego miasta można liczyć na dziesiątki miljonów marek. Aprowidowanie nieprzyjacielskiej armji, rekwizycje, choroby, głód i depresja duchowa były to czynniki, które zwykle hamują rozwój społeczny na czas dłuższy. Ustąpili bolszewicy, lecz znów przybył na cmentarzu miejscowym szereg mogił. 26 poległych pogrzebano podczas najścia bolszewików, a 70 podczas odwrotu.(...)
źróło: "Łomża" Władysław Świderski
