W imię „wolności, równości” i podboju
Jeszcze w trakcie prowadzonych we wrześniu walk Niemcy realizując postanowienia paktu Ribbentrop – Mołotow rozpoczęli wycofywanie się z części zajętych terenów II Rzeczypospolitej. Ponadto w jego efekcie, rankiem 17 września 1939 roku, na nieświadomych niczego Polaków zwaliła się nawała wojsk sowieckich, pieczętując ostatecznie los broniących się przed Niemcami oddziałów. W ten sposób Związek Socjalistycznych Republik Sowieckich jednostronnie złamał wszystkie zawarte wcześniej z rządem RP umowy. Dezorientację władz polskich i walczących żołnierzy zwiększał fakt, że wkroczenie wojsk sowieckich odbyło się bez wypowiedzenia wojny, potęgowały ją też pojawiające się twierdzenia o ochronie przed Niemcami, niesionej mniejszości Białoruskiej i Ukraińskiej.
Pierwszy atak sowiecki wymierzony został w strażnice Korpusu Ochrony Pogranicza, a granice Polski przekroczyło ponad 600 tys. żołnierzy, 4 700 czołgów i 3 300 samolotów bojowych. Mimo przewagi wroga i zaskoczenia żołnierze polscy oraz mieszkańcy stawiali bohaterski opór. Do potyczek z sowietami doszło m.in. pod Kowlem, Sarnami, Baranowiczami, Tarnopolem. Symbolami stały się też: obrona Wilna, Grodna, bitwa pod Kodziowcami, czy dwudniowa bitwa pod Szackiem stoczona przez oddziały Korpusu Ochrony Pogranicza pod dowództwem gen. Wilhelma Orlik-Rückemanna.
W wyniku zachodzących wydarzeń na Kresach Wschodnich dały o sobie znać wcześniejsze konflikty, które zaowocowały budowaniem bram tryumfalnych dla wkraczającej Armii Czerwonej. Inicjatorami tych uroczystości byli przede wszystkim członkowie Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi.
Do Białegostoku oddziały sowieckie dotarły 22 września 1939 r. W kolejnych dniach pod okupację sowiecką dostały się: Osowiec, Rajgród, Sokoły, Grajewo (25 września), a następnie oddziały Armii Czerwonej wkroczyły do Wysokiego Mazowieckiego, 27 września zaś do Czyżewa i Zambrowa. W trakcie tego marszu zostało zawarte w Moskwie nowe porozumienie graniczne pomiędzy Niemcami hitlerowskimi a ZSRS. W jego wyniku powiat łomżyński został oddany przez Niemców wojskom sowieckim, a nowa granica na ziemi łomżyńskiej przebiegała wzdłuż rzeki Pisy (od dawnej granicy z Prusami Wschodnimi do ujścia do Narwi pod Nowogrodem), potem Narwią na zachód, nie dochodząc do Ostrołęki. Ponadto na mocy układu podpisanego 10 października 1939 r. ZSRS przekazał Litwie Wilno i Wileńszczyznę.
Zanim nastąpiło ostatnie ze wspomnianych wydarzeń, 29 września w godzinach rannych oddziały sowieckie wkroczyły do Łomży i ulokowały się na terenie koszar 33 Pułku Piechoty oraz w ich bezpośrednim sąsiedztwie, a także na Pulwach w pobliżu miasta, na wprost stadionu. Tak zapoczątkowany został kilkuletni okres represji, jakim zostało poddane społeczeństwo polskie. Jednocześnie też przypieczętowany został sojusz pomiędzy Hitlerem i Stalinem, którego ofiarą stało się młode państwo polskie.
Wśród Polaków poglądy komunistyczne nie cieszyły się zbytnią popularnością, nie było tu też Białorusinów i nowa władza mogła się oprzeć tylko na osobach przysłanych z Związku Sowieckiego i biedocie żydowskiej. To ci ostatni i nieliczni miejscowi komuniści wyszli na jej spotkanie. Niemal od początku pogorszyły się też stosunki polsko-żydowskie, czemu sprzyjał widok w następnych dniach na ulicach Łomży młodych Żydów z karabinami, członków „czerwonej” milicji, nawołujących ludność polską do wywieszenia czerwonych flag.
Wojska NKWD zajęły budynki przy ulicy Polowej, a agendy NKWD rozmieszczono także w kilku innych punktach miasta. W podziemiach budynku zamieszkanego przed wojną przez gen. Młota-Fijałkowskiego urządzono tymczasowy areszt śledczy. W każdej z piwnic siedziało niebawem po kilkadziesiąt osób.
Powoli kończyła się gra pozorów, na organizowanych w październiku 1939 r. w związku z wyborami do Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Białorusi i Ukrainy przekonywano słuchaczy o tym, że Polska nie istnieje i już nigdy się nie odrodzi. Na jednym z nich, enkawudzista z Zambrowa stwierdził przemawiając do zebranych, że „zobaczą swoją Polskę, jak on swoje ucho”. Sami Polacy zaczynali też domyślać się, że to oni będą mieli najmniej do powiedzenia, a dowodem tego może być stwierdzenie jednego z chłopów, że „Teraz to mamy żydowskie carstwo. Tylko ich wybierają wszędzie, a Polak jak koń, on tylko ciągnie i jego biją batem. Dla Polaków nastały ciężkie czasy.”
Prof. nadzw. dr hab. Krzysztof Sychowicz
