Co z tą Łomżą?
Na pewno nie od Starej Łomży. Słowiańskość - jest wątpliwa. Być może od rzeki? Niestety nie można jednoznacznie stwierdzić skąd wzięła nazwa „Łomża”. - Najbardziej prawdopodobne wydaje się hybrydalne, polsko-bałtyckie pochodzenie „Łomży” - pisze Sylwia Urbanowska studentka, która w ramach zajęć prześledziła badania jakie na ten temat prowadzili znawcy tematu.
Słownik etymologiczny Miast i Gmin PRL podaje, że (...) nazwa Stara Łomża została zanotowana dopiero w 1426 roku, jako Starolompsza. Natomiast nazwa Łomża w 1423 roku, jako Lomsza. Datowanie to wskazuje, że prawdopodobnie Łomża (Lomsza) jest pierwotną nazwą grodu nad Narwią, a Stara Łomża (Starolompsza) późniejszą pochodną od niej. Autor przywołuje także wzmiankę historyczną o zniszczeniu Łomży (nie Starej Łomży), przez tatarów, w 1241 roku. (Do tej pory nie zanotowano wcześniejszych przekazów źródłowych.)1
Według Kazimierza Rymuta – Nazwy miast Polski – nazwa Łomża pojawia się już w 1403 roku, zanotowana jako Lomza, oraz w 1426, jako Lompsza.2 Takie samo datowanie spotkać można w Nazwach miejscowych Polski pod red. Kazimierza Rymuta3 oraz w pracy Donaty Godlewskiej Dzieje Łomży od czasów najdawniejszych do rozbiorów Rzeczypospolitej.4
Wiele jest teorii na temat przeszłości Łomży, ale prawie wszystkie jej dzieje są rekonstruowane, bez podawania zapisów tej nazwy miejscowej. Na widownię dziejową Łomża wstąpiła dopiero w XV w., otrzymując wtedy różne nadania i przywileje (w XV i XVI w.) Pierwsza wzmianka źródłowa, z wykorzystaniem nazwy Łomża, dotyczy nadania wójtostwa Janowi Białkowi, mieszczaninowi warszawskiemu.
Analiza językowa bez trudu oddziela w tej nazwie podstawę łom-, tak jak w staropolskim łomić, łamać, oraz przyrostka –ża. Wyraz łom ma wielorakie znaczenia. W Słowniku etymologicznym Miast i Gmin PRL: ‘odłam, bryła, miejsce wydrążone, jaskinia, odłamki drewna, chrust, przełom, wyłom’ itp.5 W Nazwach miast Polski: ‘pokruszone bloki kamienne, połamane przez wiatr drzewa’.6 W języku rosyjskim łom oznacza ‘błoto, moczary’, w łużyckim ‘zarośla bagniste, naniesione wodą drzewo’. Prawdopodobne jest też tłumaczenie wyrazu łom jako karczunku leśnego. Nazwa miasta Łomża pochodzi zapewne od jednego z tych znaczeń. Z. Gloger opisując jego genezę pisze: „ Ludzie mieszkający w lasach i żyjący z myślistwa, pasterstwa i rybołówstwa nie mieli potrzeby budowania zamków, bo przyrodzoną i najbezpieczniejszą ich warownią były zawalone łomami starych drzew gąszcze leśne”.7 Podobnie wg Zierhoffera nazwa (Łomża) oznaczała przypuszczalnie miejsce, gdzie był jakiś łom, jakiej pokruszone bloki kamienne bądź połamane przez wiatr drzewa.8
Osada rozwijała się i rozrastała. Z czasem zaczęły napływać do niej różne masy etniczne: drobna polska szlachta, uciekinierzy z Prus, chłopi i bojarzy ruscy oraz osadnicy litewscy. Wokół grodu tworzyły się małe wsie chłopskie. Ta mieszanka kulturowa odzwierciedlała się w nazewnictwie. W ten sposób powstały nazwy toponimiczne: Łomno, Łomna, Łomnica, Łomnik, łomy, Łomia (dawny powiat. mławski). 9Jednak nazwy te nie mają żadnego związku z przyrostkiem –ża. W postaci przyrostkowej łom-ża jest nazwą odosobnioną, gdyż pokrewna nazwa miejscowości Łomżyca jest derywatem od Łomży. Fakt ten nasuwa wątpliwości, czy rzeczywiście nazwa Łomża jest nazwą rodzimą. W Słowniku etymologicznym Miast i Gmin PLR badacze zastanawiają się nad jej hybrydalnym pochodzeniem: polska podstawa łom, ale bałtycki przyrostek –ża. (Formant -ż- jako -iż, -uż, notowany jest w językach litewskim i pruskim.) 10
Badacze nie wykluczają nazwy pochodzenia obcego (bałtyckiego) na tym terenie, tym bardziej że również w litewskim wyraz loma oznacza obniżone miejsce polne lub łąkowe, a w łotewskim – obniżenie terenu, nizinne podmokłe miejsce.
W tym samym kierunku skłaniają się badacze w pracy Nazwy miejscowe Polski. Dodatkowo nie wykluczają , że Łomża była pierwotnie nazwą wodną, która została później przeniesiona na osadę.11
Jako ciekawostkę można dodać, że Zbigniew Babik w pracy Najstarsza warstwa nazewnicza na ziemiach polskich wylicza 189 nazw, głównie wodnych - rzek i jezior - pochodzenia przedsłowiańskiego i przy każdej zwięźle dyskutuje niesłowiańskość tej nazwy. Wśród rzek są na tej liście wszystkie największe i prawie wszystkie duże. Są góry - Ślęża, Tatry. Ale, co mnie zainteresowało, jest też kilka miast: Łomża, Rawa, Śrem, Mosina, które według badacza przechowały się jako nazwy rzek, a dopiero później przeniesione zostały na osady. Podobnie jak wyżej przytaczani, Babik wątpi w słowiańskość nazwy Łomża. 12
Przypisy
1. Słownik etymologiczny Miast i Gmin PRL, pod red. S. Raspond, Wrocław 1984, s. 205.
2. K. Rymut, Nazwy miast Polski, Wrocław 1987,s. 140.
3. Nazwy miejscowe Polski, pod red. K. Rymut, Kraków 2005, t.6.
4. D. Godlewska, Dzieje Łomży od czasów najdawniejszych do rozbiorów Rzeczypospolitej XI w. – 1795 r. Łomża 2000, s. 35.
5. Zob. Dz. Cyt. Słownik etymologiczny, pod red. S. Raspond, s. 205.
6. Zob. Dz. Cyt. K. Rymut, Nazwy miast Polski, s. 140.
7. Z. Gloger, Królestwo Polskie, Warszawa 1905, s. 89.
8. K. Zierhoffer, Nazwy miejscowe północnego Mazowsza, Wrocław 1957.
9. Zob. Dz. Cyt. Słownik etymologiczny, pod red. S. Raspond, s. 206.
10. Por. Tamże, s. 206.
11. Zob. Dz. Cyt. Nazwy miejscowe Polski, pod red. K. Rymut.
12. Zob. Z. Babik, Najstarsza warstwa nazewnicza na ziemiach polskich, Kraków 2001, s. 68.
