3 Maja... święto polskie
Dlaczego święto 3 Maja było przez tyle lat rugowane z pamięci, chociaż w pierwszych latach po wojnie pozostawało wciąż oficjalnym świętem państwowym? Zdaniem historyka dr Łukasza Kamińskiego komuniści zorientowali się, że mogło ono sprawić im wiele kłopotów. Wynikało to z tego, że chociaż nadawało się do wpisania w ciąg demokratycznych tradycji, to jednak znajdowało się zbyt blisko 1 Maja, co groziło zmarginalizowaniem Święta Pracy, nieposiadającego charakteru narodowego... Historyk, dr Krzysztof Sychowicz, pisze czym była Konstytucja 3 Maja i jak świętowano jej uchwalenie w Łomży w latach PRL-u.
Dziś, kiedy patrzymy w odległą przeszłość, nie ulega wątpliwości, że niekorzystne dla państwa polskiego: wolna elekcja, liberum veto, prawo wypowiadania królowi posłuszeństwa, podtrzymywane były szczególnie przez władców Rosji i Prus. Wynikało to z tego, że istniejące zacofanie polityczne i prawne gwarantowało im kontrolę olbrzymiego terytorium, jakie zajmowała Rzeczpospolita Obojga Narodów. Sprawę z takiego stanu rzeczy zdawali sobie niektórzy przedstawiciele obozu magnackiego, jak też i król Stanisław August Poniatowski, próbujący inicjować drobne chociaż reformy. Nasilenie tych działań nastąpiło w latach osiemdziesiątych XVIII w., wraz z uaktywnieniem się grupy działaczy, nawiązujących do poglądów epoki oświecenia. Byli wśród nich także duchowni m.in. Stanisław Staszic i Hugo Kołłątaj.
Ich kulminacją stał się zwołany 6 października 1788 r. Sejm Wielki, w trakcie obrad którego, toczonych do 1790 r. i później przedłużonych, uchwalono m.in. zwiększenie liczby wojska do 100 tysięcy, nałożono stały podatek dochodowy na szlachtę i duchowieństwo, powołano Deputacje do poprawy formy rządu. W okresie tym miało też miejsce uchwalenie ustawy o sejmikach i prawa o miastach (m.in. dopuszczenie przedstawicieli części z nich do udziału w obradach sejmu, ułatwienie nobilitacji). Pierwsza w Europie Konstytucja, uchwalona ostatecznie 3 maja 1791 r. m.in. pozbawiała wpływu na politykę szlachtę gołotę (bez majątku), pozostawiała religię rzymskokatolicką jako panującą przy zachowaniu tolerancji, znosiła uważane za jedno z największych nieszczęść liberum veto oraz ustanawiała część wspólnych centralnych instytucji dla Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wśród niedokończonych spraw pozostała kwestia chłopska.
Konstytucja reformowała przede wszystkim ustrój polityczny państwa i była pierwszym krokiem do jego naprawy. Już samo jej uchwalenie w istniejących wówczas warunkach należy uznać za sukces obozu reform i króla. Chociaż obowiązywała tylko 14 miesięcy, czyli do chwili przystąpienia króla do Targowicy i wkroczenia następnie stutysięcznej armii rosyjskiej, pozwoliła na uchwalenie wielu ustaw, umożliwiających uporządkowanie systemu państwowego. Ostateczny cios wprowadzanym zmianom zadał drugi i trzeci rozbiór Polski. Pomimo tego Konstytucja 3 Maja pozostała na zawsze w pamięci Polaków, jako wyraz ich dążeń do stworzenia silnego, niezależnego, opartego na monarchii konstytucyjnej państwa.
Zakazane święto
Dzień 3 maja 1791 r. ogłoszony został Świętem Konstytucji 3 Maja, którego obchody były zakazane podczas rozbiorów. Wznowiono je w okresie II Rzeczypospolitej, a ponownie zdelegalizowali je na zajętych przez siebie terenach Niemcy i Sowieci podczas II wojny światowej. Święto to nie cieszyło się uznaniem także panujących po 1945 r. w Polsce komunistów, którzy dążyli do zastąpienia go obchodami Święta 1 Maja, ostatecznie delegalizując w styczniu 1951 r.
W okresie tym w naszym regionie pamięć o Konstytucji 3 Maja pozostawała nadal żywą wśród mieszkańców, za co ponosili konsekwencje. I tak w 1948 r. z Łomżyńskim Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcącym rozstała się Stanisława Osiecka, która w związku z uroczystościami 3 Maja pozwoliła młodzieży na udział w mszy, w kościele OO. Kapucynów, a w szkole na zorganizowanie uroczystej akademii. Także w 1950 r. pilnie obserwowano zachowanie się uczniów i nauczycieli w rocznice uchwalenia Konstytucji. I tak w raportach UB odnotowano, iż w Śniadowie pow. Łomża lekcje popołudniowe zostały całkowicie w tym dniu odwołane, natomiast w Jedwabnem była przerwa w nauce między 9.00 a 11.00 aby dzieci mogły wziąć udział w mszy. Natomiast w miejscowości Janczewo kierownik szkoły nie stawił się w tym dniu rano na wykłady, w związku z czym młodzież opuściła szkołę i rozeszła się do domów.
Wraz z upływem czasu jedynym miejscem, w którym zachowała się pamięć o prawdziwej historii Polski, w tym i Konstytucji 3 Maja stawały się kościoły katolickie. W tym ostatnim wypadku walka władz komunistycznych była o tyle trudniejsza, że data ta pokrywała się z uroczystościami religijnymi. Przykładowo informacja o 3 maja 1957 r. została odnotowana przez aparat bezpieczeństwa w Łomży ze względu na obchody triduum na cześć Maryi Królowej Polski, przygotowywane przez kurię. Oprócz nabożeństw uświetnić miała je procesja do pięciu ołtarzy przygotowanych przez rzemieślników m.in. stolarzy, murarzy, szewców.
W taki sposób święto to dotrwało do lat osiemdziesiątych, kiedy to wraz z powstaniem NSZZ „Solidarność” wróciło do świadomości znacznej części społeczeństwa. W okresie stanu wojennego i w latach następnych dniu 3 maja towarzyszyły antyrządowe i antykomunistyczne protesty oraz demonstracje. Należne miejsce w historii Święto Konstytucji 3 Maja odzyskało dopiero po zmianie ustroju, będąc obchodzone uroczyście od kwietnia 1990 r.
Dr Krzysztof Sychowicz
PWSIiP Łomża, IPN o. Białystok
