Jak to z 1 Maja bywało...
1 Maja Święto Pracy obchodzone było corocznie od 1890 r. Wprowadziła je rok wcześniej II Międzynarodówka dla upamiętnienia wydarzeń, które miały miejsce w pierwszych dniach maja 1886 r. w Chicago, w Stanach Zjednoczonych podczas strajku będącego częścią ogólnokrajowej kampanii na rzecz wprowadzenia 8-godzinnego dnia pracy. W Polsce święto obchodzone było od samego początku istnienia, a dla robotników stanowiło wyraz ich walki o poprawę warunków życia i pracy. Sytuacja uległa zmianie po II wojnie światowej, kiedy to na ziemiach polskich siłą ustanowiono system komunistyczny. Chociaż początkowo nie nagłaśniano tego święta propagandowo (słabość władzy), to starano się wykorzystać robotników i głoszone przez nich hasła socjalne do legitymizowania nowych rządów. Od początku problemem była też bliskość Święta 3 Maja, kojarzącego się z Polską międzywojenną, w której panował inny ustrój.
Same obchody zaczynały się już na początku kwietnia, kiedy to powoływano komitety, a ich przewodniczący przez trzy dni uczestniczyli w specjalnych seminariach. 30 kwietnia organizowano uroczyste akademie, przygotowywane przeważnie przez młodzież szkolną. Za unikanie udziału w pochodzie groziły różnego rodzaju szykany takie jak pozbawienie pracownika premii lub pomijanie przy awansie. Ponadto w celu przyciągnięcia ludzi organizowano różne festyny oraz zabawy taneczne z dobrze zaopatrzonymi bufetami. Wystawiano też sztuki teatralne, co miało to miejsce głównie w latach pięćdziesiątych. Popularne były też w tym czasie kukły – karykatury przywódców państw zachodnich. W Grajewie, w 1951 r. pod koniec kwietnia zorganizowano nawet specjalny pochód dla dzieci w wieku od 3 do 8 lat.
Pomimo coraz silniejszej presji władz komunistycznych zdarzały się osoby występujące przeciwko tym obchodom. I tak 23 kwietnia 1951 r. członkowie „Tajnego Związku Młodzieży Polskiej” wywiesili w Średniej Szkole Zawodowej w Szczuczynie ulotkę wzywającą uczniów do strajku w dniu 1 Maja. Jeszcze w kwietniu 1954 r. wykryto w Łomży kolejną 12 osobową grupę młodzieży w wieku 12-14 lat. Jej członkowie oprócz wypisywania i rozklejania wrogich [zdaniem władz komunistycznych] haseł planowali 1 maja wrzucić do KP PZPR w Łomży granat przeciwczołgowy i nie były to wcale nierealne zamierzenia, gdyż mieli oni sześć takich granatów (w tym jeden z zapalnikiem) oraz cztery kostki trotylu. Przywódcą ich był Zygmunt Stypułkowski ze wsi Borki pow. Wysokie Mazowieckie. Osadzono go w więzieniu, a decyzją Sadu dla nieletnich zatrzymano także Jerzego Wnorowskiego i Janusza Dąbrowskiego. Reszta ze względu na młody wiek została zwolniona i oddana pod opiekę Inspektoratu Szkolnego oraz rodziców.
Po mającej miejsce w październiku 1956 r. odwilży politycznej wiele osób uwierzyło, że także w tym przypadku skończyły się czasy przymusu i kontroli. Uważał tak m.in. Paweł Renfert z Łomży, który w rozmowie z informatorem SB na temat 1 maja stwierdził, że w Polsce nie powinno być propagandy z tej okazji bo jest więcej wolności. Według niego na pochód powinien iść ten kto miał chęć i był komunistą. Dla przykładu powiedział też, że „nie powinno się ciągnąć konia do wody gdy on pić nie chce”. Był on jednak w błędzie, gdyż przykładowo 12 kwietnia 1957 r. naczelnik Wydziału III KW MO w Białymstoku informował zcę KW MO ds. BP o przygotowywanym w Łomży przez bezrobotnych manifestacji w dniu 1 maja. Miała się ona odbyć pod hasłem „Żądamy poprawy warunków materialnych i zatrudnienia wszystkich bezrobotnych”. W związku z tym przewodniczący Prezydium PRN w Łomży Anuszkiewicz dążył do uspokojenia sytuacji za pomocą prasy, radia i udzielanych w miarę możliwości bezzwrotnych zapomóg. Ponadto przewodniczący Prezydium MRN Leon Józefowicz powiadomił KP MO ds BP o planowanym przez niektóre osoby w dniu 1 maja skandowaniu haseł „Precz z milicją” oraz „My chcemy chleba i pracy”. Nie wszystko było więc tak idealne, jak to jeszcze dzisiaj próbuje się nam wmawiać.
W trakcie pochodów niesiono też szturmówki, które były prawdziwą „kulą u nogi” dla tych uczniów, którzy je otrzymali. Były także transparenty z hasłami, jak w 1952 r. „Pozdrawiamy wielki Związek Radziecki, kraj budującego się komunizmu, niezłomną ostoję pokoju i wolności narodów, gwiazdę przewodnią ludzkości”. W raz z upływem czasu ulegały one zmianie i w roku 1989 były już zupełnie inne, np. „Zapał i mądrość młodzieży szansą Polski”, czy „Więcej demokracji, więcej dyscypliny, więcej kultury politycznej”. Dla sporej części społeczeństwa urodzonej po 1945 r. socjalizm i władza ludowa stały się czymś naturalnym. Na pochodach nie było już wówczas tak nachalnej ideologii, w miejsce której władze komunistyczne starały się lansować wyniki gospodarcze.
Nie można też zapominać, że dla wielu ludzi pochód stał się formą rozrywki, majówki, czy pikniku. Zachwianie tej formy świętowania nastąpiło w okresie istnienia NSZZ „Solidarność”, po którym to tradycyjne pochody wróciły, a dla opozycji były okazją do zamanifestowania sprzeciwu wobec władz. Większość społeczeństwa z ulga rozstała się z przymusową formą Święta 1 Maja, bardzo często nie mającego z „entuzjastycznym i spontanicznym” jego obchodzeniem. Po odłączeniu strony ideologicznej stało się ono dniem odpoczynku, który każdy Polak może spędzić w sposób wybrany przez siebie.
dr Krzysztof Sychowicz
