Skarby Muzeum - ::4lomza.pl:: Regionalny Portal

Świat utracony - trudny do wyobrażenia - w którym pozwalano sędziwym drzewom dożywać swojego czasu w rytmie naturalnym. Kiedyś pod dozorem strażników leśnych, tzw. Strzelców, trwała pod Łomżą groźna Puszcza pełna dzikiego zwierza. Dziś w tym miejscu Las Jednaczewski to raczej park podmiejski, z którego część ustanowiono Rezerwatem Przyrody, pod nazwą: Rycerski Kierz. Piękna nazwa wyjątkowego miejsca, gdzie w 1733 r. zginął Stach Konwa - legendarny przywódca Strzelców Kurpiowskich. Z inicjatywy doc.dr Adama Chętnika, w roku 1922 odsłonięto tu pomnik wg opracowania Rudolfa Macury, architekta z Ostrołęki. Mało znany jest fakt, że z Ostrołęki pochodził również fotograf Franciszek Malinowski, który w r. 1890 dokumentując ubiory ludowe, na zbiorowej fotografii uwiecznił postać dawnego strzelca w stroju kurpiowskim. Zobaczmy fragm. fot.- zbliżenie tej postaci. Tak mógł wyglądać rynsztunek słynnego Stacha Konwy: strzelba, solidne spodnie, sukmana i kierpce skórzane, torba łowiecka, fajka oraz charakterystyczny kapelusz typu 'grzybek'. Szkoda, że nikt do tej pory nie wpadł na pomysł, aby zatrudnić rekonstruktora - miłośnika historii - Przewodnika Turystycznego do patrolowania wyznaczonych miejsc Rezerwatu. Jako "żywa ilustracja historii lokalnej" i zachęta do wspólnej fotografii, ozdoba spacerów i uroczystości. Kto lubi "historię ożywioną", ten czuje w tak szczególnych miejscach Genius loci - zjawisko godne wzmocnienia i pielęgnacji. Może w końcu z udziałem fotopułapek na niesfornych wandali? Jakoś "Duch opiekuńczy" nie natchnął strażników drzew do wcześniejszego leczenia (w załączeniu: fot. wycinki potężnego dębu z 2020 r, obok pomnika Konwy). Ten olbrzym stracił szansę na udział w konkursie na lokalną piękność. A jak daleko Łomży do udziału w Konkursie na najciekawsze drzewo? AD 2023 Europejskim Drzewem Roku został 200-letni buk (Arboretum Uniw. Wrocławskiego) wśród zgłoszonych z Polski: 6 dębów, 2 cisów, kasztanowca, lipy, sosny, brzozy. Wspomniany zwycięzca 200-latek, będzie reprezentował Polskę w Europejskim Plebiscycie w lutym 2024 r. Ostatnio Europejskim Drzewem Roku wybrano dąb Fabrykant z Łodzi, a w 2022 r: dąb Dunin z Puszczy Białowieskiej. Są gdzieś w Ojczyźnie niezwykli pasjonaci, co roku przypominający poprzez Konkurs, że mamy wartościowe polskie drzewa będące częścią naszej kultury i historii, pielęgnują je i bronią, aby przetrwały jako pamiątki dla przyszłych pokoleń.

Wspomnienie z wystawy czasowej w Muzeum łomżyńskim:  'Husarze i ułani' z 2014 roku. Pokaz cieszył się ogromnym powodzeniem, a kto był spostrzegawczy, ten dostrzegł na szabli paradnej wygrawerowany napis: "Konstytucya - Dzień 3 Maja 1791". Militaria wypożyczono z firmy "Szabla Polska" z Ostrołęki. Imponujący zbiór rekonstrukcji, prezentowany w niejednej galerii na świecie i wzbudzający zaciekawienie historią Polski. Warto przy tej okazji życzyć sobie, aby kolejne pokolenia Polaków pielęgnowały dumę z tak decydujących chwil w dziejach narodu, jak pierwsza w Europie i druga na świecie Konstytucja - po amerykańskiej. A w zbiorach Muzeum Północno-Mazowieckiego są związane z tym faktem pamiątki: medal wybity na 200 Rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 Maja i broszura z 1916 roku wydana drukiem w Łomży.  Jest tam m.in. przypomnienie o zdrajcach: - "..dla których szczęście własnej fortuny było milsze od ideału wolnej Ojczyzny"...

Kto by uwierzył 50 lat temu, że to będą ponadczasowe fotografie? Cudem wykonane na kochanej Ziemi Kurpiowskiej, po udręce pisemnych wniosków z Muzeum do Wydziału Kultury": o przydział (!) negatywowych taśm światłoczułych, jakby wcześniej nie można było tych podstawowych materiałów do pracy zapewnić w "aparacie nadzorczym kultury". Czyżby  ktoś liczył, że np. odwieczna Niedziela Palmowa nie dojdzie do skutku? Z kolei późniejszy "działacz" cyfrowy nie zrozumie, jak można było balansować wyczuciem, że zdjęcie "jest udane"- nie mając natychmiastowego sprawdzenia jak "w cyfrze". Jeśli fotograf ryzykował powtórkę, to mogło zabraknąć tej jednej, ostatniej klatki negatywu na coś unikalnego.. Oto II konkurs na "Najpiękniejszą palmę.."- pięknie w 1970 r podtrzymana kultura ludowa w puszczańskiej wsi Łyse. W odrębnej kurpiowskiej wersji: na wystawie w Szkole Podstawowej, z dodatkową wystawą pisanek. Dostarczono ich na Konkurs 364, co odnotowała Kierowniczka Muzeum Jadwiga Chętnikowa, a palm już 96 - 3x więcej niż rok wcześniej. Stopniowo mało znane palmy trafiły do prasy zagranicznej, nawet na wystawy w Rzymie i Mediolanie. Nieoceniony wkład pracy nowego pracownika Muzeum mgr Bronisławy Naleśniak (plastyka-etnografia) oraz ekipy Skansenu z Nowogrodu, całej miłej grupie działaczy regionalnych, księży, nauczycieli - a wszystkim konkursom przewodniczyła z Min. Kultury i Sztuki mgr Barbara Zagórna-Tężycka. Na kolejne wystawy zaplanowano także: wypieki z ciasta, wyroby z żelaza i korzeni, tkaniny...

Puszcza Zielona. Strzeliste sosny po obu stronach drogi. Zwarta ściana lasu nagle się kończy, za oknem autobusu pojawia się wieś Łyse, drewniany kościół i plebania, gdzie czeka na umówione spotkanie ks. proboszcz Adolf Pogorzelski. Jowialnie wita wysłanników Muzeum w Łomży. Jest r. 1969, początek Konkursu na palmę wielkanocną... Pomysłodawcą Adam Chętnik: konkurs miał być impulsem wsparcia dla zanikającego zwyczaju. Gdy Chętnik umiera w r. 1967, spełnieniem Jego swoistego "testamentu muzealnego" zajmuje się żona Jadwiga - Kierowniczka Muzeum. Więc zaczynamy, mamy też organizować wystawy towarzyszące: na początek wycinanki. Przywozimy na Kurpie trochę płacht papieru kolorowego do wycinania i ustalony Regulamin (realia pracy mieliśmy jak w konspiracji, "druk" z powielacza: denaturat i "matryca" z kartki papieru kredowego"). Sympatyczne spotkania pokoleń: staruszka i uczennica pozują do zdjęć z ogromnymi nożycami do strzyżenia owiec ,w uroczystych strojach ludowych (fot. czarno- białe, takie czasy: jeśli sklep "Foto-Optyki dostał towar, to 1 osoba = 1 rolka negatywu 36 klatek). Później okazało się, że dostarczono 300 wycinanek - część starannie przykleiliśmy na kilka plansz, wystawa jakoś zmieściła się  w korytarzu Szkoły Podstawowej. Obok ustawiono skromną ilość palm: tylko 25 (w następnych latach coraz więcej , nawet 199) - do oceny Komisji, której przewodniczyła wysłanniczka Ministerstwa Kultury:  jak widać na obrazku,  swój gabinet  pod obrady oddał dyr. szkoły. Jak przeżył konkursowe "trzęsienie ziemi"? - to świętej cierpliwości człowiek, w dodatku Prezes Stowarzyszenia Kurpiów. Wróćmy do początku: bez ks. proboszcza (znanego w okolicy jako krzewiciel kultury kurpiowskiej) trudność przedsięwzięcia i atmosfera Konkursu nie miałyby tak wspaniałej oprawy. Od zachęcania mieszkańców - do podniosłej Mszy Świętej pachnącej igliwiem w gęstwinie palm wokół ołtarza - po imponującą procesję wokół kościoła. Wyjątkowe upowszechnienie tradycji, szczególnej tu i w okolicach wsi Łyse: gdzie wzorem ojców mieszkańcy potrafili i chętnie wykonali potężne palmy wielometrowe, łopoczące na wietrze wstęgami z bibuły, w koronach kwietnych, wielu odmian. Bez wątpienia wpływ otoczenia - puszczańskich sosen... Ks. proboszcz zbudowany szansą ożywienia sztuki ludowej, przez kilka lat nawet stołował gości z Komisji Konkursowej. Wizyta na Plebanii niezatartym wspomnieniem: ciekawa rozmowa i staropolska gościnność. Dla wysłanników Muzeum niespodzianka: na małym kredensiku podziwiamy intensywnych kolorów: nalewki czy soki ziołowe?  Na werandę wkracza gospodyni z dymiącym półmiskiem piramidy kiełbas: na spróbowanie własnej roboty - zapewnia. Mamy w kieszeni skromną kanapkę i sądzimy, że rozmowa będzie krótka - więc podjedliśmy solidne co nieco. A tu gospodyni anonsuje: proboszcz zaprasza na obiad !!

Nie do wiary. Nie chcieliście koledzy z lat 60. pracować w muzeum... za skromne wynagrodzenie w PRL-u. Cóż, wasza strata intelektualna nie docenić obcowania z pięknem i zagadkami przeszłości wśród ludzi kultury, niewzruszonych zasad i przedwojennego wychowania. Nie było chętnych, nie tylko Pracownia Fotograficzna  szukała kogoś na staż (a takie niby "prężne środowisko"). Tymczasem zanikała drewniana zabudowa, urocze chaty i unikalne kapliczki - dzieła prawdziwych twórców wiejskich. Po odejściu emerytowanego fotografa, trafił się przypadkiem (podobno ich nie ma) kolejny 1 fotograf (jeden) -sam się zgłosił i od razu rzucony na głęboką wodę odnalazł w tym swoje przeznaczenie ... szokujące, że pół wieku później wciąż był jeden. Marzenia niezrealizowane: o 3-osobowym zespole (do ciemni, do ciągłej pracy terenowej a trzeci do katalogowania plus wszyscy na zmianę do działań oświatowych). Problemy nie tylko Łomży: wreszcie internet ukazał demonstracje muzealników z największych miast, pod hasłem "Dziady kultury" np. Kraków r. 2015: .. -"tak postrzegamy siebie.. za parę groszy oferujemy całą naszą wiedzę i doświadczenie" (w imieniu także animatorów oraz bibliotekarzy). "Chcemy szacunku, rozwiązań systemowych a nie zabytkowych pensji".. Mimo to łomżyńskie Muzeum działało za przykładem Chętnika, bo było w rękach prawdziwych pasjonatów:  paradoks, byliśmy w terenie częściej, zanim pojawił się służbowy samochód. Ruszaliśmy np. użyczoną 'Nyską' z Powiatowego Domu Kultury a często "na piechotę", świadomi, że autobus nie podjedzie "wszędzie", np. pod samotną chatkę na kolonii. Delegacja w dłoń, kromka chleba do torby fotograficznej i wio! cały dzień przez śnieg lub błoto. Radość, gdy trafił się uczynny gospodarz w saniach (jak na obrazku) , podwiózł i machnięciem ręki upewniał właściwy kierunek (nie zawsze były drogowskazy). Tym razem dojeżdżamy do wsi Zalas - z rodziną Kurpiów ubranych jak na fotografii sprzed 100 lat. Nad bezkresną równiną górująca wieża kościelna upewnia, że nie zabłądziliśmy. Mijamy bajkową mini-chałupkę (2 obrazek) - okazuje się samotnego gospodarza nazwiskiem Klik. Cel podróży: zachęcenie do udziału w nowym Konkursie na Najpiękniejszą Palmę Wielkanocną... we wsi Łyse. Takie były początki: w Łomży wsparcie administracyjne zapewniali:  Kierownik, Sekretarka i Pomoc Muzealna a w terenie ... dwie osoby. Fotograf dokumentował pracę archeologa, który wobec braków kadrowych wykonywał także pracę etnografa i historyka.

Trzeba cierpliwości szczęściarza aby wytropić tak unikalną informację: ciekawą nie tylko dla numizmatyków z Łomży ! Mirosław Szczepański, przyjaciel Muzeum Północno-Mazowieckiego, odkrył rzadki druk przedwojenny pt. MONETA W STAROŻYTNOŚCI, w którym autor dr Marian Gumowski odnotował zdumiewający ślad aktywności łomżyńskiej. Oto już we wstępie tej odbitki z tomu XII (rocznik 1928-1929) Wiadomości Numizmatyczno-Archeologicznych znajdujemy dla wielu z AD 2022 miłośników historii, fakt nieznany. Po słowach: -"...w XVI zaś wieku cała Europa pełna była jak nigdy kolekcyj numizmatycznych..." autor pisze: -"U nas pierwszym kolekcjonerem był Mateusz ze Starej Łomży, biskup chełmiński (1480-95), który na zamku swoim z upodobaniem, ale ku oburzeniu współczesnych oddawał się studiom numizmatycznym"... Pisze dr Gumowski jeszcze: -"W samej Holandii liczono ok. 200 zbiorów, przeważnie greckie i rzymskie monety obejmujących" a tej pasji badawczej oddał się także nasz król -"Zygmunt August i Radziwiłłowie, a na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie znalazł się profesor, Stan. Grzebski, który już koło r. 1560 doszedł do bardzo ładnego zbioru. Ofiarował go w końcu Uniwersytetowi i w ten sposób założył podwaliny pod Gabinet Numizmatyczny".. powiększony z biegiem czasu do 10 tys. okazów, którym "bardzo gorliwie zajmowali się" inni profesorowie "chociaż do wykładów z zakresu numizmatyki starożytnej nie doprowadzili". Wracając do "łomżyńskiego biskupa" przyznajmy, że zasługuje on na wnikliwe zbadanie drogi życiowej przez naukowców (np. z Łomży?) Może być przecież tak, że "oburzenie" jemu współczesnych wynikało z nieporozumienia: biskup zachwycał się urodą np. monet krzyżackich, których groźnego piękna inni po prostu nie czuli, widząc raczej znak ucisku Zakonu Krzyżackiego, słusznie rozgromionego pod Grunwaldem (każdy maturzysta, jeśli zna jedną datę, to właśnie 1410.) Hobby światłego biskupa znad Narwi jest wieścią elektryzującą, bo trudno sądzić aby odwiedzając rodzinną Starą Łomżę nie dostał na pamiątkę choćby szelaga, jakiego widzimy w załączeniu. Ten okaz znaleziony na Wzgórzu św. Wawrzyńca podczas wykopalisk archeologa A. Smolińskiego, jest na stałej ekspozycji Muzeum przy ul. Dwornej 22c w Łomży. Widzimy tarczę krzyżacką a na awersie: tarczę z liliami Jana von Tiefen. To znak 35-go wielkiego mistrza (1489-97) urodzonego w Szwajcarii. Szeląg bity w srebrze, w Mennicy Królewiec (19,1mm-1,02 g). Warto jeszcze zachwycić się za prof. Gumowskim definicją słowa "moneta". Czyż można dobitniej i piękniej nazwać ten "kawałek metalu" z wybitym stemplem wartości obiegowej niż : oto "najważniejszy w rzeczywistości dowód wypadków i wydarzeń narodu"? Przecież to: "w metalu ryta historia państwa, kamień probierczy jego siły, pomnik i najlepszy dowód jego  istnienia, świadectwo jego niezależności. To nie tylko "miernik cen ale i nerwus rerum, potężny motor działania jednostek i narodów" - dziś i w starożytności. Wspaniała zachęta, aby: -"badać i studiować monety... na rozliczne pytania... w nich znajdując odpowiedź".

Chętnik w wieku ok. 25 lat, zaczął gromadzić zbiory z myślą utworzenia muzeum: portret właśnie z tego okresu, wykonał w 1910 r.  J.Cyroto, fotograf z Łomży. Drugi portret jest z Warszawy, gdzie Chętnik przeżył okupację niemiecką ukryty pod zmienioną tożsamością, z obfitym wąsem - jako Chojnowski (zagrożony aresztowaniem za działalność plebiscytową na Warmii i Mazurach). Trzecią fotografię wykonał w latach 60. Zygmunt Dudo z Łomży... Doc. dr Adam Chętnik przez całe życie badał historię i kulturę Mazowsza Kurpiowskiego. Urodził się w 1885 roku, w Nowogrodzie nad Narwią, w patriotycznej rodzinie. Od dzieciństwa intrygował go odrębny świat dzielnych Kurpiów, którzy nieraz wykazali się odwagą, choćby broniąc Ojczyzny podczas najazdu Szwedów. Chętnik uznał za konieczne opisanie zmieniających się zwyczajów, tradycyjnego stroju i sztuki ludowej, rzemiosła i budownictwa drewnianego - zwłaszcza wobec nieuniknionych zmian zachodzących w życiu samowystarczalnych Kurpiów. Gdy stopniowo ginęła pierwotna Puszcza Zielona, zamierały odwieczne zajęcia: rybaków, myśliwych, bartników - którzy szczycili się spisaniem własnych  praw bartnych - zmniejszyła się w końcu ilość bursztyniarzy.  Chętnik opisywał to co widział, wykorzystując liczne umiejętności - wyrobił  też w sobie zespół cech, wspierających działalność badawczą: samokształcenie i głód wiedzy (maszerował pieszo do szkoły na trasie Nowogród - Łomża), tworzenie więzi (koleżeńskich, społecznych, harcerskich), wielość przekazu wiedzy (notatniki z wycieczek, książki, wystawy, odczyty, posłowanie w Sejmie itp), ciekawość świata (inspirujące i edukacyjne podróże), inicjowanie systematycznych prac terenowych (utworzenie Stacji Badań Naukowych oraz udział w odkryciach archeologii, etnografii, historii itd.) Efektem wytężonej pracy: założenie 2-ch muzeów, w Nowogrodzie i Łomży oraz od podstaw utworzenie Działu Bursztynu w Muzeum Ziemi (Warszawa). To także dzięki umiejętności przetrwania (wielokrotnie tworzył zbiory muzealne od początku, po zniszczeniach wojen światowych). Czy ten fenomen wyjaśnia częściowo fakt, że kierował się bezgraniczną miłością do rodzinnej ziemi? To raczej niezrozumiałe dla innych, niedoceniane w pełni przez urzędników i pomocników, co sam podsumował przed śmiercią gorzko: -„Ja już odchodzę i nie mam następców !” Doświadczył przedwczesnej śmierci syna, Jerzego i pierwszej żony, Zofii która bezinteresownie opiekowała się zbiorami, a zwłaszcza ofiarowała majątek rodzinny na finansowanie Skansenu Kurpiowskiego. Ziarno zasiane przez Chętnika  okazało się na tyle mocne i zdrowe, że Jego „testament muzealny” mogła kontynuować druga żona, Jadwiga -  śmiało i niebywale rozbudowując Skansen wbrew przeciwnościom losu. Czas pokaże, jacy będą Jego naśladowcy, czy równie wszechstronni i wytrwali - a zwłaszcza bardziej kierujący się sercem?

Dopiero w 1890 r.- 50 lat po ogłoszoniu wynalazku fotografii, przed obiektyw trafił prawdziwy bursztyniarz - Kurp. To zasługa Franciszka Malinowskiego, który w swoim Zakładzie Fotograficznym w Ostrołęce dokumentował przedstawicieli ginących zawodów. Fotografia bursztyniarza przetrwała 2 wojny światowe dzięki wydrukowaniu w tygodniku "Ziemia" (1914 r) jako ilustracja artykułu Adama Chętnika pt."Puszcza Zielona". Być może to najstarsza fotografia ubioru poszukiwacza bursztynów i jednocześnie ostatni autentyczny Kurp, którego udało się uwiecznić w tradycyjnym odzieniu. "Jak Bóg przykazał": czyli skórzane łapcie, sukmana, torba borsucza, fajka i dawnego typu kapelusz tzw."grzybek"- a do tego  łopata i bryłka bursztynu w dłoniach wskazujące wykonywaną profesję. Już dla samego Chętnika widok egzotyczny, znany tylko z opowieści. Jak pisał w "Atlasie polskich strojów ludowych" 1961: -"Strój kurpiowski posiadał prawie jednolity krój i swoistą barwę.. w sukmanach i kapeluszach przeważał kolor ciemnobrązowy, podobny do koloru kory sosnowej w lesie". Wcześniej Połujański, w poł.XIX w. odnotował: -"Zwyczajny ubiór Kurpiów - sukmana z sukna  grubego, u starszych po kolana.. kapelusz niski z niewielkim rondem.. łapcie z łyka, najczęściej zaś chodaki ze skóry.. na Mazowszu zwane niewłaściwie "kurpiami"("Wędrówki po Gub. Augustowskiej") Fotograf Malinowski ocalił od zapomnienia, a Chętnik docenił, uznając jego kompozycję za wzór do kopii w swoim Muzeum Północno-Mazowieckim. Z powodu słabej jakości fotografii drukowanej, Chętnik zlecił wykonanie rysunkowych kopii, uzupełnionych o badania terenowe. Najpierw w roku 1949 zamówił kolorową kopię fotografii do ew. druku: łomżyński nauczyciel rysunku, Józef Deptuła wykonał akwarelę (wys.24 cm.) Dopisek -"..zlecenie pracowni naukowej..na ilustr. bursztyniarz z pod Baranowa ? pow. przasnyski wg wskazówek Ad.Ch." Dziwne: Malinowski niejscowości nie wymieniał - czyżby z niej pochodził, znany Chętnikowi inny bursztyniarz, którego twarz rysownik umieścił? Wykonanie kolejnej kopii - większej, bo do celów wystawienniczych, zlecił Chętnik w roku 1957 swojemu synowi Jerzemu -powstała tempera (wys.50 cm). Potem jeszcze w roku 1958 kopia rzeżbiarska (wys.47 cm) którą wykonał przyjaciel Chętnika, Konstanty Chojnowski rzeźbiarz z Jankowa Młodzianowa k. Nowogrodu. Chętnik włączył temperę i rzeźbę do stałej ekspozycji Sali Bursztynowej w Łomży: przy ul. Sadowej w latach 1958-78 potem w siedzibie przy ul. Krzywe Koło w latach 1980-2001... Na koniec smutna refleksja: tyle drobiazgowych badań doc. dr Adama Chętnika, tyle pracy nad zachowaniem tradycji - a jednak dzisiejsi bursztyniarze wolą nosić estradowe ubiory i szerokie nakrycia głowy, prawie jak sombrero lub kowbojskie kapelusze. Tak trudno powrócić do tradycyjnego stroju? -pięknych chodaków skórzanych a zwłaszcza charakterystycznego  kapelusza, który odszedł w całkowite zapomnienie... "Wołanie na Puszczy?"

Mieszkańców Puszczy Zielonej twarde życie zmuszało do samowystarczalności, czego owocem intrygująca odmienność: -"..nie szukali krawców w odległych miastach"- pisał doc. dr Adam Chętnik (Atlas polskich strojów ludowych 1961, P.T.L) - "tylko igły nabywano od wędrownych kramarzy na wymianę, za bursztyn i wosk". Ubrania męskie, zwłaszcza wyjściowe potrafili Kurpie uszyć sami - przecież cięcie grubego sukna wymagało siły - ale już koszule, także dla siebie i dziecka "sporządzały kobiety, samodzielnie" jako krawcowe i tkaczki, hafciarki i koronczarki. Często utalentowane i z wyczuciem piękna, potrafiły wyczarować nie tylko praktyczne ale też urocze małe części stroju, np. czepki dziecięce -"szyte z białego płócienka, batystu lub tiulu". Chętnik zbadał różnice między czapeczkami: z okolic Kadzidła, gdzie znaną krawcową była Anna Majewska oraz Myszyńca, gdzie mieszkała sławna twórczyni m. in. hafciarka, Anna Kordecka. To właśnie pani Anna wykonała dla muzeum Chętnika rekonstrukcje dwu czapeczek wg wzoru z 1890 r. z dominującym kolorem pomarańczowym i czerwonym (na załączonej fot): dla dziewczynki i chłopca - jedno zdobione "płaskim kwiatkiem" z nici, drugie sterczącymi m.in. resztkami materiału po gorsetach. Ciekawostka: "kiść kolorowych skrawków" jak pisze Chętnik, nazywano żartobliwie "śmieciuchem" (bo mogły trafić do śmieci, ale u zaradnej gospodyni nic się nie marnowało.) Wyżej na zał. fotografii widzimy czepek dziecięcy z lekkiego materiału w kolorze niebieskim (w zb. Muzeum jest także wersja różowa)- to już rekonstrukcja z jedwabiu, wykonana także w r. 1950, ale przez Antoninę Suchecką z Kadzidła, wg wzoru z 1935 r. Takie nakrycia głowy, pisze Chętnik: "są i dziś szyte po wioskach puszczańskich, a dzieci chodzą w nich do 5-go roku życia". Obok tych odświętnych - fotografia codziennego wzoru: zwykła  chusta płocienna jak u dorosłych, wiązana z tyłu główki- ze zbioru Chętnika, ale autorstwa Witolda Świąteckiego, nauczyciela szkoły powszechnej w Myszyńcu. Jak miniaturki- pamiątki lat minionych, przetrwały najdłużej u najmłodszych. Już trudno będzie sobie wyobrazić świat, opisywany przez doc. dr Adama Chętnika:  -"Czepki noszone były dawniej powszechnie przez wszystkie mężatki od chwili oczepin... Tuż po I wojnie światowej zarzucone... Bogaty zbiór miało Muzeum Etnograficzne w Warszawie przed spaleniem. W Płocku zabrane przez Niemców w czasie II wojny światowej. W Łomży i Nowogrodzie rekonstrukcje."

Bywa w ciastkarniach ciasto nadziewane serem o intrygującym kształcie (fot. barwna). Zwykle brak obok informacji, z pośpiechu może bimbania? Klient zdezorientowany docieka: -"Jak to nazywacie?". Na odczepnego słyszy w kilku sklepach różne określenia tego samego: -"Łapa, gwiazda, gniazdo" lub "koruna" (czyli korona)." Mętlik zastanawia, choć cieszy że tyle dawności-rzadkości przetrwało, a dzięki komu? W Łomży nie dziwota. Kurpianek dostatek, a wśród nich cudowne Babcie, "strażniczki tradycji domowej". Tylko czy wnusie miały czas do końca  wysłuchać wspomnień? Przeniesienie tych nazw w nowe pokolenia, to nie tylko szacunek dla tradycji: nie cenimy swoich skarbów. Dowodem w Łomży szyld "Smaki Podlasia" a dlaczego nie istnieje np. "Kurpiowski smak"? Jeśli tak lekkomyślnie rozmywamy cudowną odrębność lokalną, swoją skazując na usunięcie i oddając sąsiadom czerpanie korzyści z łomżyńskiej i kurpiowskiej kultury, to doczekamy, że i Skansen w Nowogrodzie będzie potocznie okraszony szyldem "Podlaski" ew. naprzemiennie "Skansen Europejski". Jak przewalczyć fatum Króla Ubu? - to z nim kojarzone jest powiedzonko:"Rzecz dzieje się w Polsce, czyli nigdzie" (1896r). Przesypiamy kolejne szanse, dziś choćby na Przysmak Lokalny, bo może procedura skomplikowana i trzeba chcieć? Niech tam sobie Poznań będzie sławiony przez "rogale świętomarcińskie" albo Kraków przez "obwarzanki". My zbyt łatwo zapominamy, że nasze smakołyki mają bogate tło historyczne, a najpiękniejsza wydaje się "koruna". Ciekawostka z Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży: AD 1971. Śladem ginących zwyczajów żona założyciela Muzeum,  Jadwiga Chętnikowa zamówiła u Stanisławy Niedźwiedzkiej we wsi Baba na Kurpiach, rekonstrukcję "korony weselnej" z ciasta. Fotograf muzealny, obładowany sprzętem ruszył w podróż jak z filmu "Daleko od szosy"- autobusem PKS-u, a dalej pieszo. Dla zdobycia paru zdjęć. Tej oszczędności "dzieci rewolucji cyfrowej" już nie zrozumieją, a taki był PRL. Z powodu "trudności przejściowych" ograniczoną ilość materiału foto. przydzielał (!) Wydział Kultury. Oto z trudem zdobyte zdjęcie cz-białe: zasłużona Twórczyni Ludowa, znana też z wycinanek i palm wielkanocnych, specjalnie piecze na odwróconej misce,  własnoręcznie wygniecione z ciasta figurki zwierząt, tzw. byśki, z postacią Kurpianki w środku kompozycji. Tego typu "korona weselna" symbolizować miała dostatek w nowym gospodarstwie panny młodej. To już nieistniejący zwyczaj. A jak na Mazowszu Łomżyńskim było - Gloger przekazał ze wspomnień swojej Babki (1908):  dawniej u zamożniejszych, odpowiednikiem korony wypiekanej była wyszywana, gdzie przypinano "na głowie panny młodej symbol ukoronowania jej cnoty dziewiczej" na obręczy z ducików, na białym atłasie liście chmielowe lub winogronowe, z przyszytymi klejnotami, świecidełkami, pod którą matka córce przy wyjeździe do ślubu, kładła chleb, cukier i pieniądz... Jeśli się zagapimy, nasz region będzie symbolizować korowaj, kołacz albo pieróg zamiast swojskiej "koruny".

W latach 60. XX wieku do zbiorów Muzeum Północno-Mazowieckiego trafiły dwie monety miedziane: Szkocja (1 turner) 2 pensy Karola I(1625-1649) wchodzące w skład skarbu, znalezionego pod Łomżą. Bite w latach 1614-77. Prezentowany nominał 2 pensy, był traktowany w Polsce na równi z lichym bilonem (szelągami). Zobaczmy bardziej czytelny egzemplarz: średnica 15 mm, na awersie ukoronowane (od 1632) litery C R, na odwrocie kwiat ostu. Pensy trafiały do wielu skarbów na ziemiach litewskich i koronnych dzięki szkockim kupcom wędrownym, którzy być może prezentowali się jak para z XVII-wiecznej barwnej ryciny? Kobieta ciepło ubrana a mężczyzna w krótkiej spodnicy (kilt - w każdym klanie rodzinnym z inną barwą i odmiennym wzorem słynnej kraty). Co takiego Szkotom spodobało się pod niebem Rzeczpospolitej? Zapewne tolerancja religijna, ułatwienia gospodarcze i może fakt pochodzenia z kraju biedniejszego z dominującym rolnictwem - stąd więcej zrozumienia dla heroizmu surowego życia polskich gospodarzy? Mówi się, że Szkoci do dziś gotowi są z szacunku dla pracy ludzkiej i odwiecznej konieczności oszczędzania - naprawiać używane rzeczy, zamiast od razu wymienić na coś nowego. Jeśli stąd wzięło się przysłowie: "Skąpy jak Szkot" - to oczywiście stereotyp krzywdzący. W Gdańsku, w XIV wieku wg przekazów historycznych, osiedliła się większa ich grupa, zajmująca się głównie handlem. Pewien Szkot imieniem James Cockburn mieszkaniec Gdańska, gdy dorobił się bogactwa - zafundował miastu budowę opery. Szkoci otrzymywali w Polsce przywileje dworzan kólewskich, nadwornych dostawców, z czym wiązały się podróże po całym kraju. Byli wśród nich zdolni inżynierowie, dowódcy, żołnierze. W czasie wojny inflanckiej (1576) Stefan Batory zatrudnił Szkotów do prowadzenia intendentury. W 1620 James Murray został mianowany budowniczym polskiej floty wojennej, która po 7 latach, w bitwie pod Oliwą odniosła zwycięstwo nad Szwedami. W II poł. XVII wieku liczbę Szkotów w Polsce obliczano na 30 tys. Ilu tych zadziornych i zaradnych ciekawych ludzi dotarło nad Narew? Polska stała się dla wielu z nich Ojczyzną, której nie szczędzili swych talentów i pracowitości. Niejeden asymilował się, nazwisko ulegało spolszczeniu, np. Czamer (Chalmers) lub Szynkler (Sinclair). A któż nie zna Ketlinga - Szkota z "Trylogii" Henryka Sienkiewicza? Rzadko się ich wspomina, np. to, że po wojnach napoleońskich gdy zwiększyła się emigracja wskutek kryzysu w gospodarce szkockiej - na zaproszenie ziemian polskich przybywały nad Wisłę grupy: inżynierów, metalurgów, młynarzy, farmerów itd. Generał Ludwik Pac, znany nie tylko na Suwalszczyźnie entuzjasta postępu w rolnictwie i przemyśle, sprowadził do majątku Dowspuda osadników z Niemiec i Anglii, oraz pół tysiąca Szkotów ! Ich potomkowie żyją do dziś w województwie podlaskim, w wiosce o nazwie Szkocja.

Dlaczego tak trudno - zwłaszcza na Mazowszu Kurpiowskim znaleźć godnych następców legendarnego Adama Chętnika, równie nieugiętych jak On - gotowych jak On świadomie poświęcić całe życie wbrew wszystkim przeciwnościom losu? Współpraca 3 albo 2 osobowości nadających na tych samych falach? Dlaczego z urzędowego nadania, do tej pory nie powstał nawet porządny pomnik, który poprzez Jego postać - głosiłby chwałę Ziemi Rodzinnej, której On oddał swoje zdrowie i majątek? Trzeba przypominać, że to był konspirator - bojownik na rzecz polskiej szkoły w zaborze rosyjskim, wychowawca młodzieży wiejskiej, publicysta i wydawca wielu książek, aktywny krajoznawca i popularyzator sportu, muzyk i cieśla, nawet poseł na Sejm ale przede wszystkim twórca Skansenu Kurpiowskiego w Nowogrodzie - jednego z 2-ch pierwszych w Polsce muzeów pod otwartym niebem i twórca Muzeum w Łomży. Już mając 18 lat był współzałożycielem pierwszej w Nowogrodzie polskiej Biblioteki składkowej. Zmuszony zdawać maturę w języku rosyjskim, uczynił to celująco w Petersburgu - po Kursach Pedagogicznych w Warszawie zdobył uprawnienia nauczycielskie, potem zapisał się na Wyższe Kursy Naukowe o charakterze polskiej szkoły wyższej. W 1912 roku otrzymał koncesję na wydawanie pisma ilustrowanego dla młodzieży wiejskiej "Drużyna", które ukazywało się z przerwami przez 13 lat. Prezentowane fotografie dotyczą właśnie roku 1913, w którym wyszła drukiem pierwsza większa praca Chętnika pt. "Puszcza Kurpiowska". Zdumiewające zdjęcie: splatanych pni sosny, dziwoląga przyrodniczego uwiecznił na skraju lasu w Morgownikach, gmina Zbójna. Na odwrocie fotografii odnotował: -"W czasie rozjazdów rowerem po ośrodkach pracy drużynieckiej (1913) - w podróżach towarzyszyły mi nie raz rewizje policji rosyjskiej, odsiadywanie aresztów itp." Zapewne tak młody człowiek nie mógł się tłumaczyć, że zbiera materiały do prac naukowych - kto by uwierzył... Dwa lata później ukazała się drukiem Jego książka "Chata kurpiowska", za którą otrzymał nagrodę z Kasy im. Mianowskiego. Dużo energii włożył w organizację ruchu junackiego na wsi, nawiązujacego do harcerstwa i skautingu. Już w pierwszym numerze jednodniówki "Drużyna" w 1912 r. Chętnik namawiał, aby "przez zabawy młodzież się kształciła, wychowywała i jednoczyła" później, w 1924 roku opracował nowy statut Junactwa, podkreślając aktywne formy współdziałania: obozy, gry, ćwiczenia, pływanie, zawody sportowe, konkursy, wycieczki...

To samo inaczej. Które zdjęcie ciekawsze? Przestrzenne, z jedynym światłem z okna - czy  z dodatkowym, z lampy błyskowej spłaszczającej obraz ? Dla muzealników oba ujęcia są jednakowo ważne:  badacz sztuki garncarskiej chciałby spojrzeć na Pracownię i oczami gościa-klienta ale też oczami naukowca, którego ciekawią szczegóły techniczne - niezbędne na zdjęciu dokumentacyjnym. Oczywiście potomkowie mistrza garncarstwa, z dumą umieścili w domu na honorowym miejscu pierwszy, powiększony portret - bo to urokliwa pamiątka niezwykłego fachu ich Dziadka - z pogranicza rzemiosła i magii. Dla rodziny mistrza Pawła Borawskiego spod Łomży, najpiękniejsze jest ukazanie sedna jego pracy. Gdzie naturalny i tajemniczy półcień gasi nadmiar odciągających uwagę szczegółów, a w centrum światło podkreśla to co najważniejsze: z bryły nagle wyłania się naczynie o kształtach wciąż zmienianych czułą dłonią, przy hałasie koła obracanego nogą. Kto miał szczęście odwiedzić Pracownię Borawskiego, ten był pod wrażeniem nastroju - jak z obrazów Piotra Bruegla z XVI wieku. Odwieczne zajęcie bliskie Naturze, o cudownej unikalności - naczynia nawet podobne, są jednak nieco inne, jak przystało na rękodzieło. Świat samodzielnych, zaradnych, wesołych ludzi pielęgnujących oparty o przyrodę - zdrowy styl życia. Obok stanowiska z kołem garncarskim, u powały wisiała waga - na którą mistrz rzucał odmierzone wprawną ręką porcje gliny; dalej tajemnicze urządzenia, jak zgniatarka; wreszcie w półmroku narożnika rozżarzony na czerwono piec a nad tym wszystkim na półkach mrowie naczyń surowych, do wypalenia, suszenia i sprzedaży... Czarno-białe zdjęcia to nie wybór, po prostu w "tamtych czasach" zaopatrzenia socjalistycznego, nie zawsze kupowało się to, co potrzebne i w dowolnej ilości: był przydział ze sklepu "Foto-Optyki" na specjalne pismo z Wydziału Kultury... Cieszy wszystko, co udało się wyrwać niepamięci i uwiecznić dla potomnych.

Zapomniane, wyjątkowe koronki klockowe, aż 300 wzorów Leonii Górskiej przechowuje Muzeum Północno-Mazowieckie w Łomży (patrz: "Koronki" -Skarby Muzeum z 2008 r.) Jest w Muzeum portret z 1906 r. pracowitej łomżynianki oraz bardzo ciekawa, duża fotografia "Wystawa w Łomży" (w załączeniu). Widzimy pokaźny zbiór z 1912 r. prezentowany także w Pradze czeskiej, gdzie zdobył nagrodę. Córka, również Leonia, przekazała pamiątki rodzinne do Muzeum w Łomży w 1975 roku, i okazało się: nie wszystkie. Jest rok 2021 i przypadkiem znajduję w internecie nieznaną informację: w 1979 r. córka Leonii Górskiej podarowała jakąś koronkę oprawioną w ramę - do Rzymu (!?) Porównuję z tą na fotografii "Wystawa w Łomży"- jest! w samym centrum, pod najwiekszym obrazem. To wg opisu z 1912 r. -"Zastosowanie alfabetu po raz 1-szy w koronkarstwie klockowem.." Czyli wiersz, którego treść w 8-u wersach "zapisu koronką" zaczyna się tak: "Wiara święta niechaj spłynie/ Do serc naszych i oświeci/ Serce, duszę a nie zginie/ Żadne z bożych dzieci"/.. Wiadomość o darze opublikowano w internecie w 2015 r. pt: "Najcenniejsza wśród koronek"- przy opisie zbiorów: "Ośrodka Dokumentacji i Studium Pontyfikatu Jana Pawła II, utworzonego w 1981 r". Najwyraźniej Fundacja prowadząca ten Ośrodek Dokumentacji ma zbyt małą obsadę, także Córka przekazująca do Rzymu pracę Matki nie zawiadomiła o tym Muzeum w Łomży: urwały się kontakty, może zaginęły adresy? Ośrodek Dokumentacji wspomina o 300 koronkach w Łomży, ale błędnie określa nasze Muzeum jako "Etnograficzne"- stąd brak kontaktu? Jest podana historia: w tym ogłoszenie z tygodnika "Wspólna Praca" z 1911 r. że L. Górska oferuje "bezpłatną naukę koronek". Jest opowieść córki o patriotycznej i dobroczynnej działalności Matki: 2 x w tygodniu prowadziła w więzieniu łomżyńskim lekcje dla kobiet, które "robiły koronki na metry, a pieniądze ze sprzedaży otrzymywały po wyjściu na wolność". Do Watykanu, przy koronce dla Papieża był dołączony list: "pragnę ofiarować Waszej Świątobliwości pracę Matki mojej/../przejęta do głębi serca/../ podniosłym nabożeństwem na Placu Zwycięstwa w Warszawie.."
Tropiących nadnarwiańskie skarby czeka niejedno zdziwienie: np. dlaczego koronki łomżyńskie wciąż czekają na prawdziwego miłośnika-odkrywcę? To kłopotliwa słabość czy raczej brak klasy "średniej" i nadmiar "nijakiej" bez ambicji, chęci wsparcia - kontynuacji, pożytecznych działań? Tylko apele: szukamy "pomysłu na biznes" "na założenie sklepu"? Pokolenie przedwojenne potrafiło małymi krokami, jak niesamowita Leonia Górska: założyć Szkołę Koronek z ofertą m.in. darmowej nauki dla niezamożnych. Owszem, kataklizmy przerywały nam ciągłość tradycji - jedność wspólnot, wymieszani przez bolszewików tkwimy we Wschodnim marazmie. Tymczasem na Południu Ojczyzny tradycja koronkarstwa rozkwita: np. k. Nowego Sącza koronki klockowe z Bobowej od 20 lat mają swój międzynarodowy festiwal, na który zjeżdżają koronczarki z całego świata. Nad Narwią dominuje przysłowie: "Cudze chwalicie, swego nie znacie/ sami nie wiecie, co posiadacie".

Niełatwo odtworzyć pierwotną treść herbu miasta, zwłaszcza po nadmiarze kataklizmów dziejowych. Dla Łomży mocnym ciosem było wrogie zacieranie śladów polskości, oto w roku 1870 zaborcy rosyjscy zamienili w herbie: jelenia na łódź "berlinkę", a 50 lat później, w wyzwolonej Polsce mieszkańcy już nie potrafili ustalić pierwotnych szczegółów. Na zdjęciach: 3 rekonstrukcje ze zbiorów Muzeum Północno-Mazowieckiego. Od prawej: pamiątka barbarzyńskiej rusyfikacji, potem dwie wersje, które pojawiły się w okresie międzywojennym - jeleń nad lasem oraz nad gałęzią dębową. Skąd wziął się ten las? Wg Adama Chętnika: na pieczęci, którą "znaleziono na strychu w rupieciach" był jeleń, a "las i obramowanie zrobili miejscowi harcerze". Kolejna wersja wg rysunku "Bohdana Nowakowskiego, absolwenta Akademii Sztuk Pięknych w W-wie, który w materiałach odziedziczonych po Gersonie znalazł jakąś starą księgę z herbem Łomży". W 1947 roku Adam Chętnik zlecił rekonstrukcję herbu w płaskorzeźbie - podjął się tego zadania rzeźbiarz z Łomży, Józef Deptuła, który nazwisko i datę wyciął na rewersie herbu z gałęzią dębu (fot. niżej). Dlaczego informacje o herbie nie przetrwały w głowach inteligencji lokalnej lub emigracyjnej? Przypomnijmy: Chętnik z braku innych źródeł umieścił "herb harcerski" na okładce swojej książeczki "Z przeszłości i zabytków Łomży w 1937 r. - nikt nie prostował. Koniecznością stało się szukanie po II wojnie światowej: w muzeach, archiwach, pamiętnikach. Jaka była skala trudności? Kłopotem od zawsze: żmudna i słaba czytelność odręcznych tekstów, a przecież były po łacinie, niemiecku, francusku lub rosyjsku. Szczęśliwie w 1960 r. prof. Marian Gumowski zamieścił w książce "Herby miast polskich" (Arkady) pod nr. 36 "pieczęć Łomży z XV wieku": z jeleniem skaczącym przez kamienie. Okazało się, że Gdańsk zachował w Archiwum Miejskim listy wysłane przez rajców łomżyńskich do rajców gdańskich - pieczętowane tym najstarszym wizerunkiem jelenia. Specjalnie Tadeusz Dudo pojechał do Gdańska i wykonał piękne zdjęcia pieczęci, do ozdobienia okładki książki Donaty Godlewskiej  "Dzieje Łomży". Wreszcie w 1964 r. odbyło się spotkanie mgr Godlewskiej z doc. dr Chętnikiem i uzgodniono "Protokół w sprawie ustalania autentyczności herbu miasta Łomży" gdzie stwierdzono m.in. -"herb znajduje sie na pieczęci m. Łomży (..) na liście z r. 1568 (..) starszego herbu nie posiadamy", a w końcowym wniosku: to wzór "najbardziej wiarygodny i autentyczny". Ich głosy wsparła opinia z Krakowa badacza Ziemi Łomżyńskiej prof. dr hab. Jerzego Wiśniewskiego z roku 1977: - "Właściwym herbem każdego starego miasta polskiego jest ten, który był używany (..) od lokacji do rozbiorów. Uległ on wprawdzie pewnym przekształceniom wraz z ewolucją stylów ale elementy heraldyczne i ich układ pozostawały bez zmiany". Podkreśla prof. Wiśniewski: - "Fotografie pieczęci Łomży z r.1544 i 1568 podaje publikacja "Dzieje Łomży" D. Godlewskiej i na nich należy się opierać przy odtwarzaniu herbu m. Łomży". Oto jak krętymi drogami wrócił słynny jeleń nad Narew, na właściwy herb przywrócony pamięci.

Kto umie cieszyć się z polskich osiągnięć, ten z dumą myśli o Instytucie Biologii Ssaków PAN (Polskiej Akademii Nauk) w Białowieży. Fascynujące są wieloletnie prace nad pozostałościami żubra pierwotnego z Europy i płn-wschodniej Syberii. Naukowcy IBS PAN wzięli udział w najdalszej podróży w czasie, z międzynarodowym zespołem badaczy: przyjrzano sie w jakich okresach żył prażubr, co dominowało w jego diecie, do jakiego typu środowiska dostosował się, by przetrwać. Okazało się, że ten gatunek nie jest, jak sądzono, rzadkością w polskich kolekcjach: Polska ma ponad 70 fragm. kości żubra pierwotnego. Pilotażowe badania metodą radiowęglową ustaliły wiek kilku okazów z Polski na okres 47 tys.-36 tys. lat. Naukowcy liczą, że informacje odnalezione w kościach odsłonią wiele tajemnic z życia tego ssaka, pomogą też w szukaniu odpowiedzi na pytanie jakie związki może mieć dieta z wyginięciem tego gatunku w plejstocenie - czyli w tzw. epoce lodowcowej. Ustalono, że we Francji odkryto w jaskini kości prażubra sprzed 17 tys. lat, jednak to na Syberii znaleziono takiego, który przetrwał najdłużej, o czym świadczą kości sprzed ok. 10 tys. lat znalezione w pokładach rzecznych, w Kraju Krasnojarskim. Współczesny żubr jest uważany za krewniaka prażubra - ma podobną budowę i proporcje, z wyjątkiem rogów: dawniej grubszych i dłuższych. Polskie muzea chronią wszelkie takie znaleziska - teraz się przydały do porównań. Dzięki archeologom do zbiorów Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży, trafiały np. kości zwierzęce z wykopalisk w pobliżu Ratusza, z ul. Długiej. Z kolei niedaleko miejsca, gdzie dawniej stał dwór książęcy, w 2012 roku odkryto róg przy ul. Senatorskiej. W 2017 roku te zbiory łomżyńskie zainteresowały naukowców z Białowieży: z 2-ch rogów pobrano próbki do badań izotopowych.  Prowadząca badania Emilia Hofman-Kamińska z IBS PAN, włączyła tym samym Muzeum w Łomży do przygody badawczej z królewskim żubrem. W ramach naukowego projektu "Historia rodzaju Bison w Europie po ostatnim zlodowaceniu" wiele okazów z Polski trafiło do laboratorium Uniwersytetu w Adelajdzie (Australia), gdzie potwierdzono ich przynależność gatunkową (badania umożliwiło wsparcie Narodowego Centrum Nauki -NCN 2013/11/B/NZ8/00914). Z kolei w ramach projektu "Historyczna i współczesna analiza wykorzystania środowisk i diety żubra" (MNiSW, N N304 301940) przebadano m.in. fragmenty rogów z Łomży w laboratorium w Zurichu (ETH -Szwajcaria) datując metodą radiowęglową oba na ponad 500 lat. Na zdjęciu najstarszy z badanych rogów - dokładnie możdżeń żubra z ul. Senatorskiej w Łomży, liczący sobie ok. 589 lat.

Wiktor Ignacy Godlewski, absolwent Gimnazjum w Łomży i zesłaniec syberyjski, jest upamiętniony portretem na medalu przyznawanym przyrodnikom od 1991 roku. To inicjatywa Romana Świerżewskiego, dyrektora Ośrodka Kultury w Bogutach k. Ciechanowca, gdzie Godlewski urodził się w 1831 roku. Projekt wybitnej medalierki Barbary Lis-Romańczuk ze zbiorów Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży, jest wart przypomnienia ze względu na polskie osiągnięcia naukowe wygnańców-bohaterów, skazywanych na katorgę za umiłowanie Ojczyzny i wolności. Gdy tłumiono Powstanie 1863 roku i zsyłano na Syberię kolejną falę światłych Polaków - odważnych i przedsiębiorczych, może liczono na złamanie ducha narodowego, a ujrzano wzmocnienie charakterów inteligencji, niosącej kaganek oświaty w zacofane regiony rosyjskiej Azji. Polacy spotkali się u rdzennych Sybiraków z życzliwością i współczuciem. Pasja życia, pracowitość, inicjatywy kulturalne i naukowe Rodaków zwracały uwagę i uznanie, stąd nazwiska skazańców nadawane osadom, górom, statkom. Na Syberii wokół Benedykta Dybowskiego, którego ukarano 12-letnim zesłaniem - skupiła sie grupa badaczy przyrody Bajkału. Dybowski zyskał ogólną sympatię dzięki temu, że bezpłatnie leczył towarzyszy niedoli i rodziny urzędników carskich. Po ułaskawieniu zezwolono Polakom na szereg ekspedycji badawczych, a wiernym współpracownikiem Dybowskiego stał się Godlewski obdarzony umiejętnościami myśliwego oraz malarze A. Parwex i S. Wroński jako zbieracze fauny i L. Dąbrowski jako preparator. Godlewski skonstruował wojłokowy namiot na saniach, co umożliwiło zimowe badanie fauny Bajkału: najstarszego, najgłębszego jeziora świata i jednego z największych, bo o pow. 35 tys. m2, które dla nadbrzeżnych Buriatów i Tunguzów jest "świętym morzem". Jak pisze Gabriel Brzęk ("Udział Polaków w badaniach przyrody Syberii, a zwłaszcza Bajkału") choć 100 lat wcześniej opisywano ten obszar, to dopiero Polacy wszechstronnie i naukowo zbadali "zagadkowy i jedyny w swoim rodzaju na całej kuli ziemskiej zbiornik wód słodkich". Były mrożące krew w żyłach przygody, walki z chorobami, twarda "szkoła przetrwania"- Godlewski np. wyspecjalizował się w konstruowaniu pułapek do zdobywania pożywienia - a sam upolował 5 tygrysów. Imponowali pracowitością- na zaproszenie gen. Sokołowa grupa przez pół roku badała też m.in. Kraj Amurski, Ussuryjski i Nadmorski. Ale to Bajkał zapadł w serce - gdy Dybowski dzięki pomocy Syberyjskiego Towarzystwa Geograficznego uzyskał zezwolenie na przeniesienie się nad Bajkał i pracę wraz z Godlewskim, tak pisał: "Bajkał uznałem godnym nie tylko podziwu lecz i zachwytu. Uwielbiałem dzikość majestatyczną otoczenia górskiego, krystaliczną przeźroczystość jego wód wraz z olbrzymią ich głębią... nieskończoną obfitość fauny dennej i jej różnorodność, a latem... doliny górskie z ich roślinnością bujną i piękną... i faunę ptasią nadspodziewanie urozmaiconą.." Efekty pracy zesłańców-patriotów to m.in. kilka tys. ptaków uzyskanych z 1 etapu badań nad Bajkałem, które Godlewski za pośrednictwem Rosyjskiego Tow. Geograficznego wysłał do Ojczyzny - do Warszawy.

Zwyczajny Krzyż Harcerski? Dla początkującego kolekcjonera zagadką chociażby wieniec: dlaczego ma różne kształty? Są różne wersje odznaki, prezentowany Krzyż ma po obu stronach liście dębu - tyle, że jedne są mniejsze. Ta nieprawidłowość wystąpiła na przedwojennej wersji, ale zauważono to kiedy produkcja już ruszyła... 
Taki krzyż harcerski przetrwał u Pani Donaty Godlewskiej (młodzieńczy portret w załączeniu), która zapisała się w historii jako kierowniczka Archiwum Państwowego i autorka wielokrotnie wznawianej książki „Dzieje Łomży”. Po przejściu na emeryturę postanowiła w 2008 r. przekazać w darze odznakę do Muzeum Północno-Mazowieckiego, a w pisemnej deklaracji z autografem uzupełniła, że to „własna pamiątka z 1936 roku”.
Ciekawy dar: ta wersja o wym. 2, 5 cm ma także inną lilijkę: o wyszczuplonym kształcie. Wiadomo, że podobne krzyże zdobiły mundury harcerzy walczących w 1920 roku, o czym pisze Tomasz Sikorski („Harcerze w wojnie polsko-bolszewickiej” IPN, 2020.) Ten wzór funkcjonuje od przełomu lat 1915/16 do dziś - jak czytamy - a "projekt z 1911r. stworzony został pierwotnie dla środowiska lwowskiego". Był wzorowany na najwyższym polskim odznaczeniu wojskowym: Orderze Virtuti Militari. Polacy potrafili stworzyć symbol piękny i wyjątkowy, jakiego nie było w innych organizacjach skautowych. Pomysłodawcą pierwotnej wersji i współpracownikiem zespołu uzupełniającego był ks. Kazimierz Lutosławski, wychowany w Drozdowie k. Łomży, w słynnym dworze zasłużonej rodziny, związanej z Romanem Dmowskim. Pani Donata otrzymała odznakę i jak się okazało, ze specjalnymi uchwytami - czyli odmianę żeńską. Na odwrocie, pod lupą ukazał się nr: 841 a wyżej CVI...
Pani Godlewska spisała do druku trochę wspomnień harcerskich gdzie znalazło się niepokojące zdanie: -”W czasie okupacji moja Mama ze zrozumiałych względów zniszczyła książeczkę harcerską, a krzyż tak schowała, że do dnia dzisiejszego nie mogę go odnaleźć. Mam jednak fotografię w mundurku i z krzyżem.” Masz ci los. Napisała to jednak w 2003 r. więc raczej ten właściwy krzyż odnalazła szczęśliwie, który 5 lat później przekazała do Muzeum. O dziwo, krzyż wrócił w mury budynku, w którym przed wojną istniała Szkoła Powszechna im. Królowej Jadwigi, a tam w klasie 6, przy ul. Dwornej, uczyła się harcerka Donata w roku szkolnym 1936/37... Historia zatoczyła koło, a laur wdzięcznej pamięci zwieńczył ciekawe, pracowite życie Pani Donaty Godlewskiej.

Historia w puzzlach: najpierw Muzeum Północno-Mazowieckie, gdzie czekała na odkrycie odbitka „pocztówkowa” z odręcznym opisem: „Wincenta, gmach komory celnej”. Bez daty, autora i powodu wykonania fotografii - dziś unikalnej. Może pamiątka z wycieczki na pogranicze Prus Wschodnich? Trochę dziwi brak uzbrojonych strażników, znanych z propagandowych zdjęć, na których prowadzą do aresztu przemytników z workami tytoniu na plecach. Tu w drzwiach „gmachu” pojawił się mundurowy z gazetą w dłoni, drugi z małym chłopcem w centrum tłumu: zamiast buta ma chyba opatrunek z bandaży - czekają sztywno, wpatrzeni w fotografa krzątającego się przy trójnogu. Zesztywniał obok elegant w meloniku, może „pisarz” urzędowy - stać go na rower, więc zdążył dojechać. Długo trwało, skoro zbiegło się niemało włościan, z lewej idzie zamożniejsza elegantka - możliwe, że nauczycielka, w bogatszej wsi mogła być szkoła. Najciekawsze: nad wejściem do „gmachu komory” słabo czytelny szyld: ”Zoll” czyli skrót niem.”Komora Celna”(Zoll-amt), nad szyldem 2-głowy rosyjski orzeł. Łatwo znaleźć rysunki tego godła, ma drapieżnik na sobie wiszące herby: przyduszonej Polski, Krymu itd. co datuje fotografię na 2 poł. XIX wieku. Kolejny etap układanki: Łomża 2012 rok, archeolog Mieczysław Bienia podczas wykopalisk przy budowie „Bulwarów” nad Narwią, odkrywa w ciemnobrunatno-szarym piasku plombę handlową, ołowianą o wym.14,2x13,4 mm, z polskim tekstem: „Wincenta". Na odwrocie 4-kątnej plomby: duża litera „M” z koroną (oznaczenie cara Mikołaja I) oraz powtórzenie: „Wincenta / tow”- tu niestety wyrwa,  w miejscu daty. Czy internet pomoże? Portal„Odkrywca” to dalsza część puzzli: ktoś prezentuje podobną plombę, wreszcie z datą: 1846, tylko kształt owalny (może kwadrat lub owal wyciśnięte w ołowiu, oznaczały różny rodzaj towaru?) Ten sam napis: „Wincenta /Tow/Zagra” (czyżby „Towary zagraniczne”?). A skąd polskie napisy? Tu pojawia się bezcenna część układanki: książka dr Krzysztofa Latawca, z 2014 r: „Rosyjska straż graniczna w Królestwie Polskim..1851-1914” Teraz wiemy, że mieliśmy własną sieć Komór Celnych i Straż polską na wzorach francuskich. W 1851 roku rosyjska straż zastąpiła tę rodzimą formację graniczno-celną. Na ogromnych obszarach leśnych woj. augustowskiego powstała najdłuższa, słabo chroniona granica prusko-rosyjska. Po upadku Powstania Styczniowego, nagłe zwiększenie liczby Rosjan. Przegląd aktów chrztu, ślubów i zgonów w archiwach cerkwi w Polsce i zagranicą ujawnia problemy: np. chętny na ślub oficer straży granicznej musiał mieć zgodę d-cy brygady. Tylko jak znaleźć chętną Rosjankę będąc elementem obcym w lokalnym środowisku -wybierano więc spośród córek celników lub wojskowych. „Najczęściej były to córki wysokich rangą /../ pułkownika czy też generała majora” i tak kornet 9 Łomżyńskiej BSG Konstantin Zamajskij wszedł do oficerskiej rodziny, poprzez żonę Jelenę Butkiewicz, a chorąży z Wierzbołowskiej BSG Iwan Jakubinskij pojął za żonę Fieodosiję Jakuszewską - córkę zarządzającego komorą celną w Wincencie... Okazuje się, że w Królestwie Polskim bardziej okazałe budynki zajmowali dowódcy, a wśród posterunków straży granicznej dominowała drewniana zabudowa, funkcjonowały też łączone z urzędami celnymi.

Wspaniałe w naturze, przydatne w swoim drugim życiu, dziś dożywają w roli drewna na domy rodzinne. Odwieczne schronisko różnorodnych istot żywych, spiżarnie i fabryki tlenu, płaszcz na żar słońca i zabójczą ulewę, oaza mikroklimatu i magazyn wody pitnej, kojąca zieleń. Człowiek dostał długi czas na pożegnanie ostatnich drzew: czego się nauczył? Raczej słabo chronił przyrodę-żywicielkę, dopuścił do krótkowzrocznego ograniczenia Puszcz, zmniejszał czas dorastania drzew i nawet ich trwanie w postaci drewna zamieniał na pierwszeństwo betonu. Ciekawy jest szacunek Norwegów do tradycyjnego budownictwa z drewna. Czy zdumiewająco wyróżniająca się chata kurpiowska przetrwa w oryginalnym kształcie? Co jeszcze ustanowimy dla lepszej ochrony, by nie dopuścić do losu ostatniego tura „pod królewską ochroną”? Oby ostatnie drzewo nie zostało spalone dla chwilowego ciepła. Czy miłość ludzi do plastiku i różnych sztuczności długo rozkładających się, będzie ostatnim akordem pożegnania? Przyzwyczajenia drugą naturą: śmieci przemysłowe rzucane są pod nogi w bezmyślnej nadziei, że się rozpuszczą równie szybko jak organiczne odpady. Bogacz w klimatyzowanej jaskini też nie czuje odpowiedzialności za obłąkany pęd niewolnika, dla kilku srebrników więcej podpalającego składowiska odpadów. Dlaczego tak mało foto-pułapek i detektywów z dronami? Toksyczne opary? Zamiast pokazowego ukarania winnych - łatwiej rozdać darmowe maseczki. Zmuszeni egzystować w martwych, szkodliwych dla zdrowia prefabrykatach, oszukujemy skrzywioną psychikę rozpylaniem chemicznego „zapachu lasu”.  Dlaczego nie stworzono mody na odnawianie drewnianych domów? W drewnianych chatach Ojców oddychaliśmy olejkami żywicznymi i całą gamą naturalnych „plusów dodatnich” wg słów „ujemnego minusowo” klasyka. Zbyt rzadko obok nowych domów, zostają stare, piękne chaty rodzinne: jako zaczątek biznesu agroturystycznego lub choćby domek letniskowy, dla zregenerowania zdrowia i psychiki, poczucia więzi z lokalną tradycją. Może zdarzą się rekonstrukcje wysiłkiem wspólnoty, jako wizytówka wsi, magnes turystyczny na pokaz odnowione chaty, póki są fachowcy-cieśle? Nad utrzymaniem łączności z tradycją czuwają muzea. Jak postąpią nasze  dzieci i wnuki? W przypowieści kurpiowskiej, wg A. Chętnika (cyt. z pamięci): ojciec z synem wywieźli niedołężnego, więc nieprzydatnego w chacie dziadka, wózkiem tzw. samociążkiem do lasu, zostawili, wracają … nagle synek woła:- "Tato, tak nie można!" Ojciec wzruszony „-No, synek czegoś się nauczył” a wnuczek: Wróćmy po wózek, jeszcze się przyda!".. Ile pochylonych ze starości chat już potraktowano tak samo? Bo przecież nic się „nie przydaje” z drewnianego domu: do betonowej nowości nie pasują ozdobne „koruny” nadokienne z orłami lub rzeźbione „nadedrzwionka”, ani w różnym stylu mieniące się  ozdobne szczyty chat. Gdy na starość wnuczek zatęskni do przywrócenia kształtu rodzinnej chaty, zostanie mu rekonstrukcji z fotografii? Dobre i to, będzie oryginalny na osiedlu jednakowych domków wg wzoru Unii Europejskiej...

Przed laty do Muzeum Północno-Mazowieckiego trafiły, znalezione w okolicach Łomży i Czyżewa m.in. dzięki archeologom, dwa srebrne grosze z portretem ostatniego komtura krzyżackiego (wybite w 1535 i 1545r.) Prezentowany grosz o średn. 22,7 mm wadze 1,7 g. pochodzi z mennicy w Królewcu. Postać z monety, jest także na obrazie Jana Matejki - przedstawiona w zbroi. To Albrecht Hohenzollern, syn Zofii Jagiellonki - więc ciekawostka: siostrzeniec polskiego króla, Zygmunta Starego. Przed królem ten Krzyżak ukorzył się w 1525 r. na rynku krakowskim, składając Hołd, znany jako „Pruski”. Porównajmy portret na „łomżyńskiej” monecie sprzed ok. pół tysiąca lat - z wizją Matejki. Szczegóły jak z fotografii przywodzą na myśl dzisiejsze przysłowie: ”Z rodziną najlepiej wychodzi się na zdjęciach”. Nadokuczali Krzyżacy Polakom, Albrecht też wadził się zbrojnie, ale nasz król wolał rokowania stąd ostatnią wojnę zakończono rozejmem. Minęły lata i sprytny Albrecht na groszu umieścił sentencję: „Iustus ex fide vivit” czyli „sprawiedliwy z wiary żyć będzie”, zobaczymy też na rewersie znak lenna - inicjał „S” na piersi orła, skrót od Sigismundus (Zygmunt). Ambitny polityk i dalekowzroczny, już do końca życia pozostał wiernym lennikiem. Albrecht był ostatnim wielkim mistrzem zakonu krzyżackiego, jego wielu braci zakonnych zrzuciło białe płaszcze z czarnymi krzyżami, tak znienawidzone przez udręczoną Polskę. Właściwie zawdzięczamy mu likwidację państwa krzyżackiego - poprzez sekularyzację Prus i przeistoczenie w świeckie państwo, Prusy Książęce. Współcześni zachodzili w głowę, a znawcy do dziś dywagują, dlaczego Polska nie wykorzystała szansy do zduszenia ponad 100-letniego konfliktu, z cieniem dawnej potęgi krzyżackiej? Ostatni jako wielki mistrz, stał się pierwszy jako książę pruski i senator Rzeczpospolitej - zamarzyło mu się nawet objęcie tronu polskiego. Aby te cele osiągnąć, utrzymywał żywe kontakty z politykami i magnatami, korespondował i gościł Polaków na swoim dworze w Królewcu, był mecenasem studentów, artystów, ludzi kultury. Dworzaninem u niego był syn Mikołaja Reja, odwiedzał go często Jan Kochanowski, którego podróż do Włoch także sfinansował Hohenzollern. Albrecht interesował się ochroną dzikich koni, tworzył pieśni kościelne, założył drukarnię w Królewcu, a przede wszystkim pierwszy w Europie protestancki uniwersytet. Zastanówmy się nad polskim chwilowym sukcesem - Hołdem Pruskim. Odszukajmy na obrazie zamyślonego Stańczyka - jakby przeczuwał tragizm przyszłych wydarzeń (zrzucenie lenna i rozbiór Polski). Nie on pierwszy, nie ostatni.

Jeden krok w stronę tradycyjnych wartości, a życie może być ciekawsze i zdrowsze. Powrót na stół choćby miski na chleb – glinianej, zamiast plastikowej, będzie pojawieniem się prawdziwej ozdoby spotkań rodzinnych. Zmniejszajmy ilość plastiku. Co się musi stać, aby przeraziły nas rosnące góry trudno usuwalnych śmieci? Chcemy uciec na dalekie rajskie plaże, ale o takie coraz trudniej - łachy śmieci utrudniają dojście do wody, inne  w postaci wysp dryfują po oceanie. Już wiemy, że w wodach całej planety są wszechobecne mikrocząsteczki plastiku, które połknięte przez ryby pojawiają sie na naszych stołach. Czy już za późno? Ważna każda akcja dorocznego oczyszczenia choćby kawałka rzeki lub lasu. Wszystko sprowadza się do zaniedbań wychowawczych, spróbujmy jednak dać przykład zmianą własnych przyzwyczajeń: ograniczenie ilości jednorazówek i stopniowy powrót do materiałów tradycyjnych: opakowania papierowe, butelki szklane, naczynia gliniane - tam gdzie to możliwe. Wzory niezapomnianego piękna oglądamy na wystawach Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży. Są np. przepiękne naczynia służące do przenoszenia, gromadzenia lub przechowywania produktów i posiłków - nie wchodzące w reakcję z żywnością. Jeśli zaczniemy doceniać ostatnich rzemieślników i kupować ich chałupnicze dzieła rąk ludzkich: gliniane talerze, półmiski, dzbanki - to Pracownie Garncarskie odżyją !! Chyba nie czekamy, aż ktoś z zewnątrz np. Chińczycy zawstydzą nas rozwijając sieci różnych pracowni: garncarskich, wikliniarskich, tkackich, koronkarskich itd. „dając” pracę, a nas zamieniając w „roboli”? Podobno zmieniły naszą przedsiębiorczość „sowieckie wyzwolenie i wpływ mentalności wschodniej” czyli wieloletnie poniżanie własności prywatnej i zaradności jako „podejrzanej prywaty”. Zastraszonym kazano „czekać, aż władza coś da - „da..da..da” - metodą dziel i rządź... "a budziet charaszo”. Umęczony naród przeżył sztuczne granice zaborów, zjednoczył się - ale coś z mentalnych granic zostało. Wystarczy porównać poznańską zaradność i podlaską bezradność - wciąż niełatwo wprowadzić programy zaradcze. Np. hasło „zrównoważony rozwój” w praktyce: miliony dotacji dla gospodarza ale tylko tysiące wydzielone z tego dla mniejszych miast. Na deser utrwalanie w mediach i publikacjach kłamstw, że Mazowsze Łomżyńskie i Kurpiowskie oraz Suwalszczyzna to kochane Podlasie. Choćby album fotografii z Łomżą i Suwałkami pt „Krainy Podlasia”, zamiast „Krainy województwa podlaskiego”. Wciąż pięknie się różnimy, co widać w sztuce ludowej - tu „młyn medialny „nie scalił” w sztuczną „podlaskość”  tych, którzy pielęgnują tradycje swoich rodów: dumnych Łomżan, Kurpiów i twardych Mazurów. Dużo uśmiechu i zdrowia! Bez nadmiaru plastiku.
 

Denar z czasów Republiki Rzymskiej: przypadkowe znalezisko z okolic Łomży, 17X15 mm (3,28 g.) Po zbadaniu, piękna moneta okazała się najstarszą w zbiorach Muzeum Północno-Mazowieckiego. Kształty, które wyszły z rąk artysty, teraz mocno wytarte - upływ czasu (bagatela: 2 tys. lat z haczykiem) zamienił na jeszcze bardziej intrygujące i tajemnicze. Udało się rozszyfrować portret brodatego króla Tatiusa z legendarnych początków narodu i częściowo widoczny po lewej stronie napis SABIN. Przypomniał go tą monetą władca L.Titurius, wybijając denar w Rzymie, w 89 roku przed Chrystusem. Na rewersie widzimy dwóch biegnących żołnierzy z porwanymi kobietami. Któż tej legendy może nie znać? Bulwersujący incydent, który przez  wieki był inspiracją m.in. dla rzeźbiarza Giambologna lub malarzy tej klasy co Pietro da Corton, Peter Paul Rubens, Jacques-Louis David, Pablo Picasso. Wstrząs wywołał Romulus, przychylny cudzoziemcom twórca wielkiej armii - wg tradycji pierwszy król, który założył Rzym w roku 753 p.n.e. Nagle zorientował się, że w jego państwie „brakuje małżeństw” więc „przez posłów poprosił o nie pobliskie społeczności, a gdy odmówiły, upozorował igrzyska” i z tłumu, który przybył, polecił porwać dziewczęta. Po nieudanych próbach oswobodzenia, wódz Sabinów Tatius ogłosił powszechną wojnę. Wraz z wojskiem zjawił się w Rzymie, a gdy naprzeciw wyszedł Romulus, stoczyli większą bitwę w miejscu, gdzie obecnie jest Forum Romanum. Dalszy rozlew krwi powstrzymały porwane Sabinki wbiegając na pole walki - wybłagały u mężów i ojców zawarcie pokoju. W wyniku przymierza lud Sabinów został  przyjęty do miasta. Dziwny, gwałtowny początek... W ostatnich latach wzrosło zainteresowanie historią Rzymu, stąd coraz więcej tłumaczeń także w jęz. polskim. Do ciekawych i pożytecznych lektur należą dzieje skrócone: 'Początki narodu rzymskiego' oraz 'O słynnych mężach miasta Rzymu' (przekład z łac. wstęp i przypisy: B. Kołoczek, W-wa 2016). Chodzi o stare utwory, tzw. brewiaria (brevitas- zwięzłość) czyli streszczenia, kompilacje powstałe w czasach stereotypowego postrzegania późnego antyku jako epoki upadku kultury, narastania kryzysu i barbaryzacji (czy podobnie nie traktujemy naszych czasów, często wrzucając wszystko do jednego worka?) Brewiaria powstały z myślą o odbiorcach niedouczonych - zabieganych urzędnikach cesarza - pragnących szybko nadrobić braki w edukacji. Było to krzywdzące uogólnianie, wszak i dziś kultura nie upadła, choć nie brak urzędników typu: „20-latek z 30-letnim doświadczeniem" lub znerwicowanych odbiorców „Przewodnika dla niecierpliwych”. Rzymskie „Początki narodu..” odwołują się „do bardzo starych, w większości zaginionych tekstów” a ciekawe także ze względu na nieznane wersje legend. W drugim utworze mamy 86 rozdziałów, od narodzin Romulusa i Remusa po koniec republiki, głównie życiorysów - wśród nich interesująco wspomniany Tatius.

Czas dodaje nowych wartości nieznanym kolekcjom archiwalnym. Fotograf epoki cyfrowej już nie zrozumie skali trudności życia w PRL i żmudnych zabiegów w zdobyciu materiałów foto, w chaosie braku wszelkich towarów. W paroksyzmach „przejściowych trudności” władza „robotniczo-chłopska” potrafiła reglamentować wszystko, nie zaniedbując nikogo, nawet Związku Mojżeszowego w przydziale mięsa koszernego. Zresztą mięso było do symbolicznego końca PRL ostatnim towarem „na kartki”, którego przydziały zniesiono dopiero w 1989 r. Był czas, że fotograf muzealny dostawał pisemne zezwolenie z Wydziału Kultury na zakupy i w sklepie „Foto-Optyki” odbierał niewielką ilość rolek światłoczułych, które w ciemni potem w oparach chemii „wywoływał”. Zdarzyło się np. że dostał „Wywoływacz” a zabrakło „Utrwalacza”, szczęśliwie w obecności fotografa P. „ze zleceniem propagandowym” dla Komitetu PZPR: -To niech pani da koledze, z mojej puli”. Rozczulająca solidarność, zanim niewdzięczne warchoły zakłóciły tak jednoczącą towarzysko, sprawną machinę „Kartek” czyli poważnie mówiąc, „wisielczy humor” był sposobem na przetrwanie. Oto w takim stanie ciągłego zagrożenia, w roku 1981 - mamy polskiego Noblistę: Czesław Miłosz odwiedzi kilka największych miast Polski. Plotka: będzie w Łomży. W takim małym mieście? Gdyby nie uparty miejscowy poeta Jan Kulka - inicjator spotkania.. Świadom nieustannego „obstrzału” fotoreporterów, marzył o chwili oddechu Noblisty w podłomżyńskim Nowogrodzie. Do utrwalenia historycznej wizyty muzealna Pracownia Fotograficzna zdobywa kilka rolek filmu 6x6 cm (w 1 rolce zaledwie 12 klatek negatywu, które łatwo zaświetlić przy ładowaniu do aparatu PentaconSixTL). Noblista po Sesji Literackiej w Łomży wyjeźdza do Skansenu Chętnika i tam chwile swobodnego spaceru, jakby powrót do „rodzinnej Europy”. Poecie urodzonemu w 1911 r. w Szetejniach na Litwie ten kurpiowski krajobraz mógł przypominać domowe strony. Wśród przyjaciół chłonie panoramę Narwi z ogniskiem na brzegu i echem powitalnej Kapeli Muzealnej, jest wreszcie obok polityki, mimo że jak pisze potem prasa literacka „z krzaków wylazł” pewien redaktor, któremu Wałęsa zabrał logo- znaczek „Solidarności” i trwa czujna obserwacja Służby Bezpieczeństwa, „nie znajdującej podstaw do interwencji”. Na Placu Bartnym, skąd widok na ujście Pisy do Narwi, w Altanie jedna z Kurpianek porywa Miłosza do tańca „powolniaka”. Z atencją słucha gadki Gospodarza Skansenu, Kurpia Juliana Świderskiego: proste, naturalne słowa. Wreszcie poczęstunek w chacie: miejscowy chleb z miodem i gorącym mlekiem. Tu między kolegami po piórze zasiada na ławie, by mimo kamer tv nabrać swobody dzięki śpiewanym wierszom Jana Kaczmarka, z jego nieśmiałością:-”Stoję w kolejce panie Czesławie”. Wreszcie grupami wspinaczka na skarpę Wzgórza Siemowita, do Dworku z Brzózek, gdzie kontynuacja wspomnień i rozmów przy piwie jałowcowym. W Szwecji, podczas przyjmowania literackiego Nobla, jako trzeci z kolei polski laureat nagrody, powiedział: „-Jestem częścią polskiej literatury”... Jego osobiste dramaty rozgrywały się za „żelazną kurtyną’, nic nie wiadomo było, że krążył po Maisons-Laffitte „jak zwierzę w klatce” (wg Zofii Hertz, w gościnie u Jerzego Giedroycia), albo że emigracja do Stanów, zanim objął katedrę języków i literatur słowiańskich w Berkeley (Uniwersytet Kalifornijski) to były lata niedostatku. Pracował jako zupełnie nieznany w USA, z obawą zapomnienia w Polsce i z poczuciem (Portal Hist.”Dzieje się”), że jest „odrywany od jedynego języka, w którym umie pisać”. Nad Narwią Miłoszowi, jak cień towarzyszy z magnetofonem Jan Kulka... ale nie udaje się zebrać cennego materiału w formie książkowej. Na prowincji trwa chichot popeerelowskich trudności.

Mądrość ludowa potrafi wyskoki bezmyślnych osobników sprowadzać do celnego skrótu, jak w uniwersalnym przysłowiu: o stryjku, który„zamienił siekierkę na kijek”. Po zakończeniu II wojny światowej należało być szczególnie ostrożnym - każdy etap wychodzenia z nowych błędów i wypaczeń miał „mądrych stryjków”- długo to trwało.  W 1946 roku w sytuacji ogromnych zniszczeń i utraty wielu ludzi wykształconych, próbowano się ratować wypuszczeniem Premiowej Pożyczki Odbudowy Kraju, niestety akcji o charakterze przymusowym. Nie było łatwo - konieczna stała się konwersja obligacji pożyczkowych (konwersja - z łac. odwrócenie) na inną formę, wraz z nowymi warunkami spłaty. Władze PRL przeprowadziły taką operację zaledwie kilka lat później, zmieniono też nazwę na Narodową Pożyczkę Rozwoju Sił Polski (przykład: 100 zł z 1951 r. ze zbiorów Muzeum Północno-Mazowieckiego). Znowu niestety sytuacja nieprzyjemna dla posiadaczy - pożyczkę wymieniano w relacji niekorzystnej (wg Encyklopedii PWN). Ciekawe, że wcześniej była stosowana formuła podobna, co widać na przykładzie innego eksponatu ze zbiorów łomżyńskich (w załączeniu: 20 zł z 1939 roku) a operacja bardziej zachęcająca dla posiadaczy/nabywców:  Bon Obrony Przeciwlotniczej, gdzie odsetki i odszkodowanie przewidziano w relacji do czystego złota. Nie do wiary ale przed II wojną w polskich bankach naprawdę istniała wymienialność banknotów na złoto. Bon niestety wydany zaledwie 3 miesiące przed  napaścią Niemców na odradzającą się Polskę... W każdym okresie bezcenny był nadludzki wysiłek społeczeństwa, u nas  w dodatku - doprowadzonego do nędzy i wychodzącego z niewoli. W kategoriach cudu więc można pojąć scalenie na nowo narodu. Nie możemy zapomnieć: po 123 latach życia w kleszczach trzech zaborów wyniszczających Polskę społecznie i gospodarczo - międzywojnie to zaledwie 2o lat oddechu, a mimo to rząd podczas wielkiego kryzysu 1929 r. podejmował próbę częściowego oddłużenia rolnictwa - na warunkach korzystniejszych. Pocieszające, że otaczające Polskę mocarstwa za krwiożercze apetyty, za okrucieństwo zostały napiętnowane po wsze czasy. Niepojęte, jak bezmyślni władcy reprezentujący różne państwa, choć powiązani rodzinnie - nie zważali na dobre obyczaje oddając się małostkowym kłótniom, niepotrzebnym wojnom, które zamieniły w horror życie poddanych. Nadal złych ludzi nie braknie, dlatego w czasach spokojnego rozwoju najważniejsza staje się atrakcyjna oświata, zmniejszająca rolę nieustępliwych fałszerzy historii. Na pewno bezczynność może ośmielić kolejnego bezmyślnego stryjka z siekierką, chętnego do chorych zmian.

W chwilach zwątpienia warto odwołać się do polskich bohaterów, w duchu sienkiewiczowskim „ku pokrzepieniu serc”. Są nam bliżsi dzięki portretom utrwalonym także w brązie i wśród wyjątkowych słów. Szczęśliwie, Tadeusz Kościuszko, bohater wielu narodów: obecny m.in. w muzeach Polski, Ameryki i Białorusi  jest -"postacią na medalach bardzo dobrze reprezentowaną”- jak pisze Andrzej Kostecki z Muzeum Niepodległości w W-wie (2015, Niepodległość i pamięć)  i to oczywiste, że poza Europą słowo Kościuszko znane jest na innych kontynentach, choćby tak egzotycznych jak Australia, gdzie jest Góra jego imienia. Najobszerniej  „Medale i odznaki kościuszkowskie ku uczczeniu setnej rocznicy śmierci” opisał dr Marian Gumowski w 1917 r. - łącznie 92 medale i plakiety wydane od roku 1794. Cóż bardziej jednoczącego zdawałoby się? Nawet tu emocje charakterów, interesy grup artystycznych i zwykła małostkowość pokazały swoje pazurki. Rzecz dotyczy pracy medaliera, prof. Konstantego Laszczki, którego popiersie Kościuszki ostro skrytykował dr Gumowski. Szczęśliwie to dzieło jest w kolekcji medali Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży: średnica 6 cm, brąz z mennicy w  Wiedniu sygnowany na awersie „K. Laszczka”. Wg Katalogu J. Strzałkowskiego: rzadkość. Portret bez trudu rozpoznawalny przez tych co lubią dzieje Rzeczpospolitej. Podstawowe cechy postaci czytelne i wciąż chętnie powielane: w rzeźbie, na obrazach, banknotach, medalach. Laszczka, słynny wykładowca rzeźby w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych był opiekunem rzeszy znakomitych twórców. Drobną plastykę reliefową uprawiał na szczególnie szeroką skalę. Jak pisał Adam Więcek w „Dziejach sztuki medalierskiej w Polsce”, warsztat medalierski Laszczki wyróżniała „świeżość obserwacji i świetnie uchwycona charakterystyka twarzy”. Więcek zanotował też ważne spostrzeżenie: -„W blisko pięciowiekowych dziejach medalierstwa polskiego znajdują odzwierciedlenie nie tylko wszystkie przewijające się w sztuce europejskiej style i kierunki artystyczne, ale też historia narodu, jego sukcesy i klęski, lata niewoli i walki o wyzwolenie i niepodległość”. Emocje krakowskie z czasów obchodów 100. rocznicy śmierci T. Kościuszki przypomniał A. Kostecki: -.."na bardzo ostrą krytykę rozwiązań  graficznych” mógł mieć wpływ fakt pretendowania tego medalu „do miana oficjalnego”  na setną Rocznicę i co gorsza dla tzw. przyjaciół-kolegów, konkurował z już wydanymi przez Towarzystwo Numizmatyczno-Archeologiczne medalami. Oto co opublikował Gumowski: -„Autor niewolniczo trzymał się pierwowzoru. Nieszczęśliwie wypadła próba wpisania kwadratu w koło, a już szczególnie razi nadzwyczaj uboga treść strony odwrotnej. Napis nie może być główną częścią kompozycji” itp. Kostecki z Muzeum Niepodległości (2015r): -„Nieco dziwi tak surowa ocena. Na aw projektu...widnieje przecież b. wierne odwzorowanie zaczerpnięte z miedziorytu Fr. Johna, a niemal identyczne rozwiązanie rewersu- jest na francuskim medalu Caunois’a"... Przypomnijmy, że w tym samym czasie z okazji 100. rocznicy śmierci Naczelnika Powstania, społeczeństwo Łomży uhonorowało Kościuszkę pamiątkowym głazem na Nowym Rynku. Przy okazji zmieniono też nazwę miejsca, na Plac Kościuszki i te pamiątki przetrwały, mimo przetoczenia się dwóch wojen światowych. Najstarsza szkoła w Łomży nosi też miano popularnego bohatera. Warto znać krzepiące, zawsze aktualne słowa z medalu prof. Laszczki: „Pierwszy krok do zwycięstwa - poznać się na własnej sile”.

Czy artystyczne kowalstwo ludowe przetrwa? Obserwujemy upór pojedynczych pasjonatów i ich wieloletnie wychodzenie do publiczności, podczas konkursów-przeglądów, np. kowala Romualda Grużewskiego ze wsi Zbójna k. Nowogrodu. Na zdjęciu wita gości w skansenie pod Kadzidłem, podczas  czerwcowych warsztatów etnograficznych, już 19 -tych, pt. „Ginące zawody”. Świetne warsztaty pod hasłem „Mistrz – uczeń” zorganizowało Stowarzyszenie Artystów Kurpiowskich i Muzeum w Ostrołęce. Dzięki takim staraniom sztuka ludowa żyje, a z jak różnorodnych wzorców wyrosła, świadczy kilka przykładów: krzyże ze zbiorów Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży. Ilu twórców z odmienną wrażliwością tyle uczucia przelanego na ostateczne dzieło, zawsze z powagą i szacunkiem dla symbolu: ale z przesłaniem, może po latach nie zawsze czytelnym? Od lewej krzyż z półksiężycem- znakiem Bogurodzicy, znaleziony w 1985 r. we wsi Jałówka przez studentów Geografii UW ; w środku- krzyż z Nowogrodu, który wykonał w 1840 r. kowal Gontarski, a z prawej tzw.”koruna” czyli ukoronowanie dużego krzyża drewnianego ze wsi Parzychy, dzieło kowala ze Zbójnej, 1850 r. Oto  piękno ręcznej roboty warte zachowania jako inspiracja dla następców, w dobie inwazji jednakowych wyrobów przemysłowych i zmiany gustów odbiorców. Niech takie piękno zdobi nadal polski krajobraz na rozstajach dróg lub nasze cmentarze. Energiczny mistrz kowalstwa wsparty przez mecenasów sztuki, najlepiej zachęci do ratowania takiej tradycji, oswoi z nielekką pracą w kuźni a najzdolniejszym ujawni tajniki zawodu aby praca na „własny kawałek chleba” była połączona z rozwinięciem nowych, ciekawych talentów.

Oto plomba ołowiana, z Francji - znalezisko trafiło do Muzeum Północno-Mazowieckiego dzięki wykopaliskom przy Bulwarach łomżyńskich. Któż nie zna porzekadła „Gdzie Rzym, gdzie Krym”? Tym razem nad Narwią budzi oryginalne skojarzenie: „Gdzie Łomża, gdzie Nimes?”- bo właśnie stamtąd pochodzi dziwny drobiazg, wielkości 1,5 cm. Na maleństwie ołowianym dowód egzotycznych kontaktów  handlowych: krokodyl uwiązany do palmy. Ten drapieżnik jest do dziś powtarzanym motywem z lokalnej, starożytnej monety - znad rzeki Rodan. Szczegóły niebywałej historii: ten budzący grozę krokodyl na łańcuchu symbolizował Egipt podbity i przyłączony do Imperium Romanum. Chodzi o rok 31 p.n.e. kiedy to flota Oktawiana dowodzona przez Agryppę rozgromiła flotę Marka Antoniusza i Kleopatry pod Akcjum. Monety - właśnie z krokodylem, wybite na pamiątkę  tego wydarzenia, wybito w Nimes, zwanej wówczas Colonia Augusta Nemausus - dlatego skrót: COL -NEM znalazł się na monecie i „łomżyńskiej” plombie handlowej. Bo tak się do tego przyzwyczajono, że do dziś w herbie miasta Nimes jest rzeczony krokodyl. Zresztą w herbie tylko poprawionym w 1986, a zatwierdzonym w 1535 roku przez króla Franciszka I. Z czasów rzymskich przetrwał szereg imponujących budowli, w tym widoczna nad miastem wieża obronna - rówieśniczka krokodyla z monety. W tym antycznym mieście pielęgnowane są tradycje włókiennicze, ale czy powszechna jest świadomość, że właśnie tu zaczęła karierę niezwykła tkanina „denim”? Już w nazwie mamy pochodzenie miasta. To z tej tkaniny produkowanej od XVI wieku - bardzo odpornej na zniszczenia - szyje się spodnie, znane nam bardziej jako „dżinsy”. Wiemy, że kowboje amerykańscy używają super materiału „nie do zdarcia”, ale to zasługa marynarzy u których zauważono niezwykle wytrzymałe ubrania robocze. To wynalazek, który poprzez Europę trafił do górników i robotników angielskich a drogą morską dotarł do amerykańskich osadników. Tam dla oszczędności bawełnę z Europy zamieniono na dostawy z plantacji w Stanach a za „ojców” - już produkowanej masowo super tkaniny nazwanej jeans - ogłoszono Levi Straussa i Jacoba Davisa. Jeśli dziś miłośnicy dżinsów szukają dobrej jakości, niech będą świadomi skąd wziął się tajemniczy dopisek „denim” na metce  dzinsów z Nimes. Wracając do plomby towarowej: „przywędrowała” do Łomży na przełomie 19/20 wieku, może z partią tkanin? Czy tyle niesamowitej hiostorii skojarzylibyśmy z małym kawałkiem ołowiu - gdyby nie krokodyl?

Przypadkowe odkrycie znad Narwi pod Łomżą, trafiło do Muzeum Północno-Mazowieckiego kilka lat temu. Jedyny w zbiorach nagolennik z brązu, typu stanomińskiego: waga 101 g. pręt grubości od 0,5 do 1 cm, średnica wew. 8,7 cm Zachowało się ok. ¾ zwoju, część nieuszkodzona zwęża się ku tępo uciętemu końcowi. Na zewnętrznej stronie charakterystyczny ornament: nacięcia tworzą swoistą „drabinkę”, którą przerywa 6 rombów - być może siódmy był w ułamanej części? Znaleziska w okolicach Narwi nieczęste: Lech Pawlata w „Podlaskich zeszytach archeologicznych” (2015 r.) wspomina o zdobionych nagolennikach znalezionych w XIX wieku: jeden w Pułtusku, kolejny  w Drozdowie - ten trafił do kolekcji Czartoryskich w Krakowie. Muzeum białostockie  zamieściło w „Pradziejach Białostocczyzny” (Arkady 1969) rysunek nagolennika drozdowskiego: ma ornament trudniejszy w wykonaniu, wzbogacony o półkoliste linie. Ile lat może liczyć sobie łomżyński nabytek?  Pozbawiony kontekstu kulturowego ma mniejszą wartość poznawczą, dlatego tak ważne jest pozostawienie nienaruszonego miejsca odkrycia, aby dokładnie zbadał je archeolog. Obecność tej kultury w strefie nizinnej określa się na lata 1900 - 1300 p.n.e. Łomżyńska rzadkość ma swoje odpowiedniki - podobne są nagolenniki z rombami: z Łopuszkowa, Mińska Mazowieckiego i Proszewa. Znane są z Kujaw i Wielkopolski fragmenty form glinianych do odlewania koliście wygiętych prętów z brązu. Jakie było przeznaczenie podobnych ozdób? Obserwacje z wykopalisk wskazują na noszenie zarówno na rękach jak i nogach, ale przyjmuje się, że nagolennikami są egzemplarze masywniejsze, w przeciwieństwie do naramienników lub bransolet, z mniejszą średnicą

Zawsze modne nie tylko w tradycyjnych rodzinach, a przez ciekawy kształt lub artystyczne wykończenie były i mogą nadal być pełnoprawnym meblem. Nade wszystko stanowią tajemniczy przekaźnik „ciepła rodzinnego” z dawnych do nowych czasów. Od wieków w skrzyniach posażnych przechowywano przede wszystkim odzież świąteczną, pościel, obrusy i wszelkie wyroby dekoracyjne. W schowku na oddzielny zamek trzymano kosztowności lub pamiątki domowe. Niejedną skrzynię wg dawnych wzorów zdobioną przez kurpiowskich twórców, także nieznanych, ma w zbiorach Skansen w Nowogrodzie Łomżyńskim. Trafiały te skarby dawniej w ręce nowożeńców jako posag - wyprawka na nową drogę życia, choć bywało, że dopiero po śmierci rodziców, testamentem. Trzeba o takich wzorach kultury przypominać, aby przywracać dumę z naturalnego, wiejskiego pochodzenia polskiego społeczeństwa - bo to przecież pierwotne korzenie również inteligencji, szlachty, mieszczan - choć wypierane z naszej pamięci w cień historii narodowej. Jakieś dawne waśnie rodowe u progu naszej wspólnoty, zostały wykorzystane do podziałów na lepszych i gorszych, co chętnie wykorzystały i utrwaliły obce siły. Co nasze pokolenie zostawi w posagu następcom, czasami zbyt łatwo ulegającym obcym wzorom?

Jaka szkoda, że ta najbardziej archaiczna wizualizacja przepięknej tradycji szybciej zanika, zanim szerzej utrwali się w młodych głowach. A mamy co chronić, np. w kształcie lokalnych szopek widać nie tylko słynną krakowską architekturę, ale i puszczańską, znad Narwi (przykłady w zbiorach Muzeum - więc są wzory do inspiracji). Częściej pokazujmy turonia! Nawet zespoły taneczne mogą włączyć go do swoich występów - w formie przerywników - jako scenki z kolędnikami, korowajem, swatami itd. Obecność postaci zwierząt w obrzędach ludowych ma starsze korzenie: od tańca czarownika z rogami, w skórze upolowanego zwierza - po wejście w stado tak przebranego łowcy podczas polowania. Echo malowniczych zwyczajów to „upolowanie” słodkości przez śpiewających kolędników: od drugiego dnia Świąt, czasem do końca karnawału. Nie jesteśmy ”dziadami kalwaryjskimi” (z czego to Kotku?) mamy własną unikalną kulturę, Jeśliś duchem młody, nie musisz kochać Narwi ale rusz głową jak można przyczynić się do ocalenia żywych zwyczajów  staropolskich - toż to unikalna atrakcja turystyczna. Niechże ktoś sprytny z Ziemi Łomżyńskiej albo Kurpiowskiej zechce „pochodzić” przy wpisaniu naszych „Kolędników z turoniem”, tej perełki niematerialnej - do Listy Światowego Dziedzictwa UNESCO. Z Białorusi wpisano „Bożonarodzeniowych Carów”, a Polacy czym się pochwalą? Istnieje co prawda Krajowa Lista ale tylko informacyjna, kilkudziesięciu niematerialnych zjawisk, m.in. z Żywiecczyzny kolędowanie „Dziadów Noworocznych”. Nad Narwią mamy arcyważny powód: właśnie gdy inni na świecie wybijali tura dla smacznego mięsa, u nas na Mazowszu najdłużej przetrwał, przez królów chroniony legendarny władca puszczańskich ostępów, któremu niedżwiedż był niestraszny. Kiedy w Europie tury pozostały w marzeniach myśliwych - u nas, jak odnotował Gloger, zdarzało się, że chłopcy chodzili z małym turem po kolędzie. Zwyczaj przetrwał w postaci „turonia”: gdzie pod płachtą ktoś schowany wywijał kijem zakończonym drewnianą, „kłapiącą paszczą” z długimi rogami. Na szczęście wspierają nas monety 2-złotowe z 2001 roku: oto jedna z nich, ze zbiorów Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży. Po mistrzowsku utrwalił turonia Robert Kotowicz (autor także łomżyńskich jantarów sprzed 10 laty), który zaprojektował całą grupę z gwiazdą, klarnetem i basetlą oraz nieodłączną „szopką krakowską”. Stronę z orłem projektowała Ewa Tyc-Karpińska a całość z Nordic Gold wybiła Państwowa Mennica w Warszawie.

Aż pół tysiąca lat musiało minąć w historii naszego mennictwa, zanim zdecydowano się na wybijanie daty emisji. A my, czy byliśmy ciekawi, jak wygląda pierwsza polska datowana moneta, ważna w historii Polski i Śląska? Oto ona: grosz głogowski. Do Muzeum Północno-Mazowieckiego trafiły dwa egzemplarze z niedawnych wykopalisk na Ziemi Łomżyńskiej. To skarb odkryty przez archeologów pod kierunkiem Mieczysława Bieni. Przedstawiony grosz był w zbiorze ponad 300 monet od XV do XVI wieku - bardziej o charakterze kolekcji intencjonalnej (wyjątkowy skład: same grosze i półgrosze ze Śląska i Prus Książęcych oraz polskie - wszystkich Jagiellonów od Władysława po Zygmunta Augusta, z wyjątkiem Warneńczyka który nie bił tego typu monet.) Widzimy litery gotyckie: na awersie wokół polskiego orła (SIGISMVNDVS:DVX:GLOGOVIE) w których uwieczniony został Zygmunt książę głogowski. Z kolei na rewersie napis głosi coś ważnego (KAZIMIRI:R:POLONIE:NATVS) czyli, choć tego się nie stosowało, książę z dumą podkreślił że chodzi o syna Kazimierza, króla Polski. Napis nad herbem Pogoni przedzielono krzyżykiem, a datę 1506 umieszczono pod rycerzem. Czym kierował się książę, nakazując wybijanie daty po raz pierwszy w historii? Wcześniej przecież mając różne wzory i doradców także duchownych, mennice zwyczajowo nie datowały monet. W przypadku tych groszy wiadomo z innych źródeł, że obok egzemplarzy - jak prezentowany: z datą wydawano też monety z pustym miejscem pod rycerzem. Do zbiorów łomżyńskich trafił więc rarytas numizmatyczny - duża rzadkość, a dodatkowym smaczkiem jest dociekanie czy „6” w dacie jednej z tych monet może być wytartą „8-ką” bo inne źródła nazywają tak urwaną część „kokardką” a to by wskazywało na jeszcze większą rzadkość: emisję z 1508 roku. Czekamy na dalsze tego typu odkrycia - szanujmy nawet przypadkowe, pojedyncze! Zabezpieczajmy takie miejsca, jak najszybciej informując fachowców z Muzeum, aby zdążyli zbadać kontekst znalezisk. Jesteśmy dumni z ojczystej historii - ochrona tego typu "wspólnych skarbów Polski” to nieustanne lekcje patriotyzmu.

Pozory mylą: wydawałoby się banalny drobiazg, o średnicy 18 mm, grubości 4,5 mm ważący zaledwie 7 g. - a jednak przykład aktywności międzynarodowej. Dotyczy Grajewa z lat 1918- 27, choć znaleziony w roku 2017 pod Łomżą: w Kupiskach. Jako dar pana Adama Hołubowicza trafił ostatecznie do naszego Muzeum i dzięki temu jest ciekawym materiałem porównawczym w rosnącym zbiorze plomb ołowianych. Dla kolekcjonerów nie zawsze efektowny, bo jako odlew i wyrób masowy nie bywał dokładny, ulegał fragmentaryzacji. Nie tylko w trakcie podróży, także przy jednorazowym mocowaniu do przesyłek handlowych typu towary tekstylne, sypkie lub w beczkach. Stąd może jednak większa tajemniczość dla detektywów historii? Nawet ułamek plomby, aby częściowo oznakowany - wzbogaca naszą wspólną wiedzę m. in. o kierunkach, częstotliwości, rodzajach wymiany  handlowej. Szczęśliwie ten okaz pochodzi z okresu odradzającej się Niepodległej Ojczyzny. Wyobraźmy dziś sobie te łzy wzruszenia naszych Dziadków: oto biały orzeł pojawił się w miejscu zastrzeżonym przez 123 lata niewoli pod zaborem rosyjskim - tylko dla dwugłowego orła. To polskie słowa wywalczono krwią. Dziś z dumą po 100 latach od wykonania plomby, możemy cieszyć oczy dwustronnie polskim oznaczeniem: „URZĄD POCZT. a GRAJEWO” - i wzmocnienie tych słów polskim orłem.

Pieniążek króla Batorego znaleziono pod Nowogrodem, a trafił do zbiorów jako dar Adama Chętnika, założyciela Muzeum Północno-Mazowieckiego. Herb Batorego to smocze zęby, na rewersie w towarzystwie herbów Polski i Litwy. Srebrny szeląg koronny zdobi zamiast postaci władcy, monogram „S”, a na otoku napis „STEPHAN... REX" itd. (czyli): .."z Bożej łaski król Polski, wielki książę litewski.” Średnica ok.18 mm, waga 0,77 g. mennica w Olkuszu. Nie najlepszy stan zachowania sugerować może luźną zgubę, wygniecioną podczas wielu najazdów i zniszczeń. Pamiątka tym cenniejsza, że to właśnie Batory książę siedmiogrodzki, poślubił w 1576 r. niewiastę ważną w historii Łomży: Annę Jagiellonkę. Rok wybicia szeląga 1582 - widoczny wyraźnie, wskazuje na czas oblężenia Pskowa. Każdy Polak zna obraz Jana Matejki „Batory pod Pskowem”, gdzie w ujęciu Mistrza z Krakowa, dumny Król Polski rodem z Węgier, przyjmuje hołdy bojarów moskiewskich. (W załączeniu fragm. portretu Batorego z tego obrazu - ze zbiorów Zamku Królewskiego w Warszawie). Wg prof. Janusza Tazbira: -„Legenda Batorego zaczęła się już w XVII w. wraz z klęskami militarnymi spadającymi wtedy na Polskę… Przypominano, że to on potęgą swojego miecza potrafił ochronić Polskę przed Rosją”. Dalej prof stwierdzał, że król Polski działał i myślał w skali Europy Środkowo- Wschodniej: chciał podbić Moskwę, ruszyć na Turcję i pomóc w odzyskaniu niepodległości Węgrom. Dodajmy, że zasługą Batorego jest nie tylko wprowadzenie szeląga na ziemie polskie, także unia monetarna polsko-litewska, dowód szerokich horyzontów gospodarczych i politycznych.

Wciąż jeszcze zdarza się muzealnikom usłyszeć zdumiewające: -”To też zbieracie w muzeum?” Nawet fragmenty dawnych gazet, guziki, książki, ubrania, nieopisane fotografie? Powtarzamy cierpliwie, że wszelkie przykłady aktywności ludzkiej są obiektem zainteresowania muzeum, jeśli nie do przekazania jako dar do zbiorów dla przyszłych pokoleń, to użyczone do skopiowania. Nawet nieopisane zdjęcia nieznanych osób niosą w obrazie ważne informacje do porównań. Także fotografie wielkości połowy pocztówki, na których postacie są tak małe, że aż nieczytelne - to popularne  stykówki: naświetlony w ciemni papier przykładano do negatywu 6x9 cm - tak wykonane ucieszą badaczy powiększających na ekranie komputera niewidoczne gołym okiem fragmenty np. strojów lub nieistniejących już budynków. Dobry skaner cyfrowy w muzeum ujawni niezwykłe bogactwo szczegółów. Niepozorna pamiątka przyniesie ważne informacje historyczne: zmiany obyczajów, fryzur, strojów - jak na prezentowanym portrecie ślubnym, tzw. monidle, przekazanym do Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży przez Gminny Ośrodek Kultury w Śniadowie. Nieznany autor i portretowane osoby, ani dokładna data - po II wojnie światowej. Do przyjaciół Muzeum zaliczamy także Ewę Karpińską z Łomży, która przekazała w darze garsonkę ślubną, niezwykle ciekawą bo wykonaną ręcznie przez  Bronisławę Murawską z Borkowa, dla Ireny Paliwoda z d. Borkowskiej, na jej ślub w łomżyńskiej Katedrze w 1965 roku. Tu dzięki dacie i wskazaniu źródeł, jest okazja do kolejnych wzruszeń jeśli ktoś z Rodziny tematem się zainteresuje. Muzeum daje nowe życie pamiątkom zapomnianym lub chwilowo niepotrzebnym - w naszej zbyt krótkiej obecności człowieczej.

Podczas wykopalisk na Starym Rynku w Łomży w 2012 roku natrafiono przy ul. Rządowej na tajemniczą miniaturkę, jak się okazało:  prawe skrzydło prawosławnej ikony podróżnej, sprzed ok. 250 - 300 lat. Ta mocno wytarta i uszkodzona część tryptyku modlitewnego pewnie była najczęściej otwierana - aż do urwania zawiasów i zgubienia. Nie dowiemy się czy ten pech trafił przemęczonego urzędnika z carskiej Łomży - może bardziej kogoś z miejscowego garnizonu, w stałym zagrożeniu więc bardziej skłonnego do szukania opieki duchowej sił wyższych? Dla nas to pozostałość zaborów rosyjskich. Uszkodzona miniatura z tryptyku, który po rozłożeniu mógł liczyć mniej niż 10 cm szerokości. Jak przypuszcza Aleksandra Sulikowska (e-book „Archeologia Łomży”) raczej z warsztatu w Guślicach pod Moskwą, albo innego naśladującego ich odlewy. U góry widzimy ‘Zstąpienie do Otchłani’ - tu Zbawiciel podaje rękę klęczącemu Adamowi, którego wkrótce wyprowadzi z Otchłani. Niżej scena ‘Wniebowstąpienie Chrystusa’ - tu Maria wśród apostołów z rękami uniesionymi ku niebu, gdzie zasiadł Chrystus z księgą, w mandorli unoszonej przez dwa anioły… Pasjonujący trop do poszukiwań, bo ikony podróżne to głównie specjalizacja dwóch ośrodków: pomorskiego i guślickiego. Staroobrzędowcy w okresie ogólnych przemian uchodzili za strażników kanonu ikonopisania: archaizacja wizerunku, napisy cyrylicą, sięganie do wielkiej tradycji malarstwa dawnej Rusi. Wg Justyny Sprutta (Sztuka staroobrzędowców rosyj. w 18 w.) najbardziej znanym ośrodkiem odlewnictwa z mosiądzu był monaster Objawienia Pańskiego bezpopowców w Karelii nad rzeką Wyg, a pierwszy warsztat w monastyrze wygowskim otwarto w 1719 r. Właśnie tam, w północnej Rosji założono pierwszą wspólnotę staroobrzędowców, obejmującą teren Pomorza, stąd tzw. pomorcy. Traktat z ok. 1730 r. regulujący życie eremitów, dotyczył też odlewnictwa: „Strach donosów i aresztowań sprawił, że powstał cały tajny przemysł, dzięki któremu nasza ruska wiara nie umrze. Majstrowie leją roztopioną miedź i brąz w matryce krzyży i małych ikonek, które mogą schować w fałdach szat przed katami Antychrysta” (W. Górny: Cerkiew-wielka tajemnica, 2001). Jak podaje Sprutta, wypracowany wygowski styl przejęły inne artystyczne centra starowierców, a także manufaktury w  Archangielsku, Wołogdzie, Kostromie oraz w Moskwie i Włodzimierzu. Drugie znaczące centrum artystyczne staroobrzędowców, ale popowców, istniało na wyspie Wietka gdzie monaster założono w 1690 r. po represjach carycy Zofii. Warsztat prężnie rozwijany do czasów rozgromienia starowierców przez Katarzynę II Wielką w 1764 r. Właśnie tam stosowano ryt na złotym tle, ornamenty „tworzące” wianki i girlandy - ikony były bogate w złocenia. Znalezione w Łomży skrzydło ma resztki emalii żółtej. Barwa ta ma znaczenie nie tylko estetyczne, bo czysta żółć oznacza prawdę. Użycie mosiądzu wynikało nie tylko z łatwej dostępności materiału, także z wiary we właściwości: zgodnie z biblijną opowieścią o patriarsze Mojżeszu i miedzianym wężu, ratującym od śmierci. To prefiguracja Zbawiciela na krzyżu i przeświadczenie o mocy noszonych na ciele miedzianych przedmiotów, które chroniły przed atakiem demona i wzmacniały-leczyły duszę i ciało. Stąd popularność i różnorodność także ikon podróżnych: z częstym użyciem emalii oraz portretami świętych, a nad większym środkiem tryptyku - zwieńczeniem tzw. kokosznikami. Inne obrazy na skrzydłach tryptyków też nawiązują do liturgii staroobrzędowców: Adoracja Krzyża Pańskiego, Trójca  Święta, Podwyższenie Krzyża, Pochwała Matki Bożej.

Dar Marszałka Piłsudskiego dla orkiestry wojskowej w Łomży - już samo to jest niezwykłą, symboliczną formą uhonorowania miasta, a gdy jeszcze wgłębimy się w  niesamowite przygody wojenne tego sympatycznego instrumentu – to każdy czujący sercem zdziwi się, dlaczego do tej pory nie powstał o tym film sensacyjny? Łomżyński rarytas nie jest schowany lub niedoceniony: pyszni się dumnie na początku stałej ekspozycji historycznej Muzeum Północno-Mazowieckiego i był opisywany nie raz w mediach. Pozostaje czekać aż właściwy scenarzysta temat odkryje? Czy uda się to bez fachowca, potrafiącego „sprzedać” taki pomysł? Oby zaistniał  poza siermiężną prowincją, np. w  TV Kultura, ten sprawny instrument (z szacunkiem, bo zabytkowy!) Zasługuje na podziw Rodzina, muzykalna w wielu pokoleniach, która przechowała cudeńko: sympatycznie związane z postacią Wskrzesiciela niepodległej Polski, a cenne dla Łomży. To dzieło solidnej warszawskiej firmy Stamirowski, jak głosi czytelny napis. Optymistyczna historia zaczęła się w 1935 r. gdy Piłsudski uhonorował nadnarwiańską orkiestrę 33 Pułku Piechoty, a delikatnym darem zajął się pełen zapału ochotnik - Henryk Witkowski. Chronił instrument przez czas wojny z narażeniem życia, ocalił go kiedyś z okrążenia oddziału na bagnach. Innym razem zatrzymali dzielnego muzyka Rosjanie i musiał udowodnić że umie grać - uratował go akordeon, pod warunkiem że będzie z muzyką towarzyszył dowódcy. Potem ukrywanie się po wsiach, a po wkroczeniu Niemców związanie z podziemiem (w futerale można było coś przemycić). Jednak trafił do więzienia w Łomży, gdzie przetrwał pracując w stolarni. Po wojnie współpraca z Armią Krajową i dalej stolarnia, przy wyrobie trumien - oczywiście wśród klientów smutni „koledzy z UB”, a nocą partyzanci, gdy chcieli pochować swoich. Harmonia zapewniała dzielnemu Heńkowi przetrwanie: majówki, wesela - aż wreszcie w maju 1945 roku na zabawie w Kinie „Miraż” (to, które przetrwało obie Wojny Światowe, rozebrane w PRL !) przy Placu Kościuszki w Łomży - poznał przyszłą żonę, Halinę. Wg wspomnień zapisanych w rodzinie: „on interesował się dziewczyną, a ona nie mogła oderwać oczu od błyszczącego akordeonu”. Dar Marszałka był szansą na przeżycie w powojennej rzeczywistości. „Na weselu za stołami siedzieli koledzy z UB, a koledzy z partyzantki przyszli pod okna.” Mogło być gorąco. Jesienią, gdy zaczęły się masowe aresztowania chłopców z AK, Henryk dostał ostrzeżenie, że jednak będzie zatrzymany. Ucieczka z żoną i oczywiście akordeonem Marszałka. Aż do Malborka, gdzie czekał kolega z 33 PP. Praca w cukrowni - płacono cukrem i obiadami... powrót do Łomży.  Długo można by ciągnąć niekończącą się opowieść, ale lepiej zrobił by to film dla szerszej publiczności.

Zbyt krótko bawił w Łomży Imperator Francji , a mimo to przetrwało miejsce zwane Bramą Napoleona, skąd Cesarz mógł opuszczając mazowieckie równiny po raz ostatni nasycić oczy szeroką panoramą ze skarpy Narwi. Dlaczego do dziś nie znalazła się ani jedna cierpliwa osoba, chętna do forsowania wśród miejscowych decydentów pomysłów na szereg atrakcji turystycznych? Od wytyczenia Łomżyńskiego Szlaku Napoleońskiego po Kolekcję Pamiątek Napoleońskich (w Towarzystwie Wagów jest tylko fragment odzieży Cesarza, co wiosny nie czyni). W Łomży nie doceniamy też kopii Groty z Lourdes, wartej częstych odwiedzin - dlaczego nie ma drogowskazu? Nawet inicjatywa prywatna nie myśli choćby o specjalnej Kawiarence francuskiej, bo w opustoszałym mieście nic nie ruszy bez ułatwień podatkowych - czasowych zwolnień. To nie tylko emigracja aktywnej młodzieży a w jej miejsce  nadprezentacja z okolicznych wsi bez aspiracji wielkomiejskich (której chwała za przetrwanie i rozwój sztuki ludowej), niestety także zbyt długie poddawanie naszej mentalności „obróbce kulturowej” między młotem niemieckim a kowadłem rosyjskim. Kiedyś szczęśliwcy wyrywający się z niewoli za „wielką wodę” ze łzami w oczach witali Statuę Wolności, której kopia stoi nad Sekwaną - oni wiedzieli, że ten symbol Ameryki skonstruował Gustaw Eiffel, twórca słynnej Wieży w Paryżu. Doceńmy, że w Muzeum Północno-Mazowieckim zapisano pod nr. 72 jeden z pierwszych eksponatów założyciela Adama Chętnika, szczególnie wartościową artystycznie i historycznie pamiątkę związaną z Cesarzem Francuzów! To wybity w mennicy paryskiej w 1838 roku, medal średnicy 52 mm, z napisem wokół popiersia: Imperator Francji Król Włoch. Jak widać, mocno wytarty medal przebył bardzo długą drogę z Paryża. Przekazał ją mieszkaniec Łomży, ciekawe dlaczego sam nie chciał rozwijać prywatnego zbioru godnego prezentacji muzealnej? To dzieło Armanda Auguste Caque, oficjalnego medaliera dworskiego z czasów Napoleona III. Grawer zmarł w 1881 roku, a miał 26 lat gdy w rodzinie Bonaparte przyszedł na świat Napoleon I: żołnierz z godnością Konsula w wieku 30 lat, a Imperator 5 lat później, w roku 1805. Uwiecznioną w brązie historię życia Cesarza  mamy na rewersie: od Mediolanu, Turynu, Kairu, Rzymu, Neapolu, Wiednia, Amsterdamu, Berlina, Madrytu, Lizbony, po Warszawę i Moskwę. Widzimy też datę abdykacji po 10 latach godności Imperatora i datę zesłania na Elbę (1815 ) a w końcu mordu na wyspie św. Heleny (1821). Ilu z nas nie zawsze świadomie śpiewa w hymnie, naszym dziarskim mazurku, słowa przetłumaczone na 17 języków: „dał  nam przykład Bonaparte jak zwyciężać mamy”. Oto po latach duszenia narodu, doczekaliśmy wolności z nadzieją na uwolnienie od wschodniego despotyzmu. Wbrew przeinaczeniom możemy być dumni, że to Polacy przed Napoleonem pierwsi mieli szansę na ucywilizowanie dzikich obyczajów i opanowali Kreml (inna sprawa, że zaproszeni przez bojarów nie potrafili dyplomatycznie zdobyć ich poparcia, potem upowszechnić faktów historycznych). Prawda jest najciekawsza - Polska zwycięży ostatecznie szanując jeszcze bardziej historyków oraz zapewniając im godne warunki do pracy a zwłaszcza możliwość popularyzacji na całym świecie - w warunkach stałej powodzi kłamstw i fałszu.

Ta wiadomość zelektryzowała muzealników w Łomży: archeolodzy znaleźli w naszych stronach piękne fragmenty terra sigillata. Tutaj rzadkość, a wytwarzana  także w prowincjach rzymskich, od I wieku p.n.e. do II wieku n.e. i używana na terenie całego Imperium Romanum. Terra sigillata - to wpół luksusowa ceramika wykonywana w formach i zdobiona odciśniętymi wzorami roślinnymi lub figuralnymi o tematyce mitologicznej: chodzi o kielichy, miski, talerze, znane z powodu charakterystycznej jasnoczerwonej gliny i polewy tej samej barwy. Cechą badaczy jest cierpliwość: do Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży ten rarytas trafił dopiero po zakończenie wykopalisk związanych z budową autostrady w okolicach Zambrowa. Pierwsze etapy działań w terenie i zaciszu pracowni naukowych, powoli rozjaśniają mroki tajemnicy. Jeszcze potrzeba wiele żmudnej pracy, bo jak twierdzą znawcy, systematyka naczyń tego typu jest bardzo rozbudowana i liczy 55 typów podstawowych (wg Dragendorffa) oraz ponad tysiąc znanych nazw warsztatów a nawet imion garncarzy. Co ustalono? Podobny wizerunek jest odciśnięty  na fragmentarycznie zachowanym naczyniu znalezionym na osadzie w Pełczyskach, woj. świętokrzyskie. Widoczna na załączonej fotografii postać z największego fragmentu to „kroczący z dzbanem”- styl Comitalisa z warsztatu w Rheinzabern. Początki tej pracowni garncarskiej datuje się na lata 20.- 30. II wieku. Wg badaczy masowy eksport terra sigillata nastąpił nie wcześniej niż po połowie II wieku. Ciekawe, że zazwyczaj glazurowane - tym razem widzimy bez polewy. Te wszystkie jednolicie przepalone fragmenty rzymskiego naczynia, zbyt małe do zrekonstruowania całości- archeolodzy odkryli w popielnicy (naczyniu grobowym). Tylko z partii brzuśca, więc nie znamy kształtu krawędzi i podstawy a ta bywała różna - nawet na wysokiej stopce. Nagiego mężczyznę przedstawiono dwukrotnie. Zagadkowa postać centralna ma nienaturalny kształt nogi, przypominający ochraniacze z rynsztunku gladiatora, na innych przedstawieniach. Obok widoczny ogon skaczącej lwicy. 2 fragmenty sceny mitologicznej ma podwójne linie okręgu medalionu ze stempla, a wyżej widzimy 2 fragmenty ciągu zdobień biegnących pod brzegiem całego naczynia. Teraz pamiątkę z pobytu Rzymian w okolicach Narwi ok. 2 tysiące lat temu, będziemy mogli znaleźć na wystawie przy ul. Dwornej, pt. „Ocalone od niepamięci” - z okazji jubileuszu 70-lecia powstania Muzeum Północno-Mazowieckiego.

Jaki będzie Nowy Rok w dziełach sztuki przedstawiany jako beztroski chłopiec? W kolekcji nowych nabytków 12 lamp naftowych z Muzeum Płn-Mazowieckiego  w Łomży, nie ma alegorii Starego i Nowego Roku w postaciach starca i dziecka, oznaczonych datami na szarfach. Jest jednak ten sam symbol dzieciństwa - kształt znany z wielu płócien olejnych: malec zwany z włoska putto, tu płoszący ptaki wśród kwiatów. Kiedy wieczorem rozkręcane światło z półmroku wyławiało niesfornego rozrabiakę z dużej, podszkliwnie dekorowanej czary majolikowej lampy, właściciel musiał przynajmniej się uśmiechnąć - odzyskiwał spokój po trudach dnia, a jeśli miał szczęśliwe wspomnienia, z wdzięcznością myślał o Rodzicach. Korpus gabinetowej lampy z Paryża, datowany na lata 1860- 1900, posadowiony jest na ażurowej metalowej stopie o 4 nóżkach, zdobionej akantami i kaboszonami. Wysokość tego delikatnego cudeńka z salonów naszych Dziadków : 66 cm. Mimo upływu lat,  nie przemija uroda artystycznego rzemiosła - warto poprawić sobie humor i odszukać oryginał  lampy na stałej ekspozycji muzealnej.

Kolekcja lamp naftowych łomżyńskiego muzeum - jedna z największych w Polsce ! - zwiększyła się o nowe okazy, dzięki dotacji Ministerstwa Kultury. Można być dumnym z możliwości uratowania tak efektownych skarbów dziedzictwa narodowego. Tym bardziej gdy pochodzą od regionalnego właściciela - a przetrwały zawieruchy wojenne i trudności dnia codziennego - dając świadectwo istnienia potrzeb wyższego rzędu w społeczeństwie łomżyńskim. Spośród kolejnych 12 uratowanych, niezwykłych inspiracji nie tylko dla artystów ale dla nas wszystkich i ku pamięci potomnym - część trafiła już na stałą ekspozycję Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży. Zobaczyć można - tu prezentowaną w zbliżeniu - lampę stołową, pucharową z końca XIX wieku, wytworzoną w Niemczech. Wysokość 71 cm, stop cynkowy oksydowany, mosiądz. Korpus i palnik: Carl Holy, Berlin, 1870 – 1900. Zauważmy maszkarony na ażurowej stopie o 4 nóżkach w kształcie lwich łap. Zbiornik na naftę kryje czara z kobiecymi główkami wśród ornamentu z liści akantu, wolut, małżowin. Sami doceńmy różnorodność i bogate wzornictwo lamp z łomżyńskiego zbioru. Nie sposób się wciąż zdumiewać niesłabnącą popularnością - kiedyś masowej produkcji, a dziś unikatów. Czy ludzka fascynacja i podziw dla tak kruchego ale solidnego rzemiosła artystycznego kiedykolwiek zgaśnie?  Oczywiście przetrwa, bo łączy się z naszymi wspólnymi marzeniami o niegasnącym cieple rodzinnym, przysłowiowym „ognisku domowym” - choćby odświętnym.

Okazja do porównania dwóch monet: ze zbiorów muzealnych i z niedawno otwartej czasowej wystawy „Kolekcjonerzy to ludzie szczęśliwi”. Oto przed laty, w 1978 r. mieszkaniec Łomży, znany malarz Gyarfas Jeno Lorinczy podarował Muzeum monetę - pamiątkę rodzinną przywiezioną z Węgier: to follis z brązu, 1,38 g. o średn. 15, 4 mm. W nieznanych okolicznościach zalana czerwona farbą, co tylko podkreśliło rysunek. Jest czytelny portret cesarza Walentyniana I, który na rewersie dzierży labarum czyli chorągiew cesarską a drugą ręką zgina kark jeńca, jest także legenda: Gloria Romanorum (Chwała Rzymian). Z kolei na wystawie czasowej w Muzeum Północno-Mazowieckim, Mirosław Szczepański przedstawił inną wersję tej monety uzyskaną z aukcji, gdzie Walentynian nie ma czytelnego stroju wojskowego. Ten waleczny rzymianin urodzony w 321 r. współrządził z bratem od 364 r.: Walentynian na Zachodzie, a Walens na Wschodzie. Jako żołnierz brał udział w przewlekłych walkach z barbarzyńcami zza Renu, jako cesarz pokonał Franków i Alemanów, Szkotów i Piktów, przedsięwziął kampanię przeciwko Maurom w Afryce, zmarł po negocjacjach ze zbuntowanymi Sarmatami i Kwadami. Pamięta się, że zwiększył prawa dzieci, których np. porzucenie zostało uznane za przestępstwo. W czasach pogańskich stosował zasadę tolerancji, nie mieszania się w sprawy Kościoła. Wg Aleksandra Krawczuka  („Poczet cesarzy...”) to był okres utrwalenia obyczajów, gdzie „cesarzem mógł zostać każdy”. „Łomżyński” cesarz rządził 11 lat, a władcą obwołały go Legiony. Jak to mogło wygladać w praktyce? Wyobraźmy sobie na przykładzie barwnego opisu Krawczuka: oto w czasach cesarza Aleksandra Sewera zbuntowani rekruci żądają wyboru szanowanego Maksymina - za młodu ponoć pastucha, który przeszedł wszystkie szczeble wojskowe. Po prostu narzucają mu na ramiona purpurowy płaszcz i okrzykują cesarzem. Choć ten się wzbrania, widząc obnażone miecze żołnierzy „rychło ustąpił, przyjął godność, przyrzekł hojne dary i ruszył ku kwaterze Aleksandra odległej o dzień marszu”. Tam bez urzędniczej zwłoki ginie poprzedni cesarz w swoim namiocie, pod mieczami centurionów.

W Muzeum Północno-Mazowieckim zachował się unikalny „Program wieczoru” z 15 października 1917 r. wydany w Łomży na pamiątkę 100-lecia „zgonu Tadeusza Kościuszki”. Druk zdobi miniaturowa plakietka z wytłoczonym popiersiem Naczelnika i datą: 1746-1817. Zdumienie budzi w powiększeniu artystyczny portret wiernie przenoszący charakterystyczne cechy z malarskich wizerunków, obecnych do dziś w domach Ziemi Łomżyńskiej, gdzie ten bohater Polski i Ameryki jest wspominany z sentymentem. Szczęśliwym uzupełnieniem „Programu” jest zdjęcie - wykonał je fotograf z Łomży, Eugeniusz Zajączkowski - które przetrwało w Tygodniku „Świat” z 1917 r. Możemy się przekonać, jak wielu łomżan przybyło na ówczesny Nowy Rynek, tego dnia przemianowany na Plac Kościuszki. gdzie uroczyście odsłonięto Głaz pamiątkowy, jako zapowiedź przyszłego Pomnika ! Tak wielka uroczystość podczas okupacji niemieckiej była osiągnięciem niesamowitym - udało się zdobyć zezwolenie, ponieważ władze uznały, że „Kościuszko nie walczył z Niemcami” - jak stwierdził po latach legionista Piłsudskiego, Michał Fulmyk. Dlaczego już dziś w wolnej Polsce, Łomża nie mówi o zrealizowaniu zobowiązania, nawet nie myśli się o kształcie Pomnika na cześć Kościuszki? Właśnie AD 2017 mija kolejne 100 lat... Zastanawia brak światłych łomżan, gotowych do dyskusji i podjęcia patriotycznego dzieła, nieobecność milionerów znad Narwi lub nieufność Polonii. Jak duża jest ta amnezja historyczna? Dawni łomżanie, którzy dawali „wdowi grosz” na budzenie sumień Rodaków a niezależnie od pochodzenia chcieli się uczyć i wysiłkiem Państwa Polskiego zdobyli wykształcenie - leżą w dołach śmierci m.in. w Katyniu. Jeziorku, Giełczynie. Zamordowani celowo rękami Niemców i Rosjan, bo zaufali zbyt wielu „fałszywym przyjaciołom” sąsiadom naszej Ojczyzny. Innych po II Wojnie Światowej, jako „nowe elity” wyedukowano z fałszowaniem lub unikaniem niewygodnych faktów. Wydało to zatrute owoce - nie dajmy sie zdominować tym „wyłącznie nowoczesnym - europejskim”, z niechęcią do trudu pamięci o bohaterach narodowych. Wstydliwym przykładem zapomniany Głaz - namiastka zapomnianej idei Pomnika - wciąż istnieje w Łomży, w centrum Placu Kościuszki ale w chaszczach i bez dostępu publiczności. W kolejną rocznicę -bohater wielu narodów ceniących wolność!

Podziw i emocje łączy odbiór tak precyzyjnej pracy medalierskiej wybitnych artystów: Roussanny i Andrzeja Nowakowskich. Zgrabny projekt niesie budujące przesłanie. Najważniejsze punkty: opiekuńczy i dumny orzeł - w królewskiej koronie, szabla - staropolski znak samoobronny i rękopis Hymnu - ze słowami jak werble. Na awersie portret autora Józefa Wybickiego w stroju dyplomaty, który dzieło nieśmiertelne utworzył w takt ludowej kompozycji Mazura. Ciekawe: w oryginalnym tekście jest czwarta zwrotka, nieobecna w obowiązującej wersji a idealnie nadająca się na zakończenie Hymnu: „Niemiec, Moskal nie osiędzie / gdy jąwszy pałasza / hasłem wszystkich zgoda będzie / i ojczyzna nasza.” Dążenie do ogólnonarodowej zgody ! Oczywisty ale wymagający ciągłych starań podstawowy warunek, jeśli chcemy zapewnić sobie skuteczną obronę przed fałszywymi przyjaciółmi. Przesłanie uniwersalne na całym świecie, gdzie nie brak „rywalizacji” w założeniu tylko „szlachetnych”, niestety na pewnym etapie cywilizacyjnym. Intrygujący dla egzotycznych odbiorców i poznawczy może być tekst Hymnu dzięki konkretnym opisom historycznym i charakterystycznym polskim doświadczeniom. W najbliższym kręgu kulturowym okazał się nawet inspiracją, bo słowa „nie zginęły” zostały włączone do pieśni wyzwoleńczych przez narody słowackie, łużyckie, chorwackie, ukraińskie. Zbyt mało mówi się: jaki to silny fundament łączący tak wielu - tak różnych. Z okazji rocznicy 220 lat Hymnu Polskiego w Muzeum na Dwornej w Łomży można obejrzeć przedstawiony medal z muzealnych zbiorów, w cyklu „Spotkanie z zabytkiem”.

Największym skarbem są wyjątkowi ludzie. Oczywistą prawdę widać najlepiej, gdy ich zabraknie a mimo upływu czasu ciągle chcemy do nich wracać. Sama obecność takich postaci jak Anna Kordecka z Myszyńca była zachętą nie tylko dla jej otoczenia w dokształcaniu się i doskonaleniu swoich talentów, np. w czynieniu życia piękniejszym. Gdzie Myszyniec a gdzie Łomża? -ktoś powie, jakby nadal istniały utrudnienia komunikacyjne (piszący te słowa docierał na dokumentację fotograficzną Kurpiowszczyzny pół wieku temu z rzadka kursującym PKS-em, potem przesiadał się na furmankę - szanowna młodzieży: chodzi o wóz konny, bywało z drewnianymi kołami - i nawet w odległych koloniach, pojedynczych chatach słyszał o twórcach ludowych). Połączył nas Adam Chętnik oraz internet, stąd na karb przepracowania lub lenistwa AD 2017 zrzucić trzeba brak chęci do zdobycia wiedzy, że w łomżyńskim Muzeum Chętnika są pamiątki i fotografie związane z Kordecką. Pocieszmy pasjonatów organizujących wystawy, że nie tylko oni bywają zaskoczeni istnieniem wielu pamiątek z Kurpi gdzieś w dalekiej Łomży. Otóż w Muzeum P-M działają telefony i komputery, ale skanery kopiujące dawne fotografie pracują niestety wolno, więc zgłaszając się na kilka dni przed otwarciem (!) wystawy można nie dostać kopii wystawienniczych, bo jedyny pracownik obsługujący skaner fotograficzny też ma prawo chorować lub wyjechać na urlop. Na szczęście znowu się udało, otwarto w Myszyńcu wystawę z dużą ilością fotografii o Kordeckiej, co widać na FB, gdzie podziękowano Muzeum Północno-Mazowieckiemu za pamiątki - ale nie za fotografie, co utrudnia następnym chętnym odszukanie źródła oryginalnych zdjęć. Dzięki ustaleniom telefonicznym można też uniknąć naruszenia praw autorskich: w zaproszeniu na wystawę wykorzystano portret Kordeckiej, który wykonałem 45 lat temu. W załączeniu inna wersja portretu - nietrudno rozpoznać każdą swoją pracę po latach, jeśli wkłada się w to serce, co dziś niemodne wśród tzw. pstrykaczy. Podczas tej sesji fotograficznej, w obecności kierowniczki Muzeum Jadwigi Chętnik, energiczna pani Anna uczyła nas (4 osoby) sztuki haftu. Jedno ze zdjęć pełne emocji, zamieścił potem Ogólnopolski Magazyn Foto. Dbajmy o rzetelną pamięć- piękna Kurpiowszczyzna jest tego warta, a szczególnie twórcy, ambasadorzy sztuki ludowej. Kordecka była wszechstronnie uzdolniona - wycinankarka, wybitna tkaczka i hafciarka - nauczycielka wielu pokoleń, działaczka na rzecz zachowania kultury regionalnej. Była wśród założycieli Spółdzielni Wytwórców Tkactwa Ludowego w Myszyńcu i Kadzidle (obie Spółdzielnie pod nazwa „Kurpianka”). Współorganizatorka konkursów na sztukę ludową. Odznaczona m.in. Złotym Krzyżem Zasługi. Ma godne miejsce w muzeach, polskich skarbnicach pamiątek.

Drobiazg aluminiowy: 27 x 16 mm - trafił do Muzeum w ubiegłym roku. Skrót KS wskazuje na firmę Kasprzykiewicz i Szmakfefer działającą w latach 1909-44. To niszowa wiedza. Zachętą do poruszania się w  tym różnorodnym bogactwie jest „Katalog Medali Religijnych” dr Teofila Rewolińskiego z 1887 r.- autor sam zgromadził 1500 miniaturowych pamiątek, posegregował i objaśnił wiele zagadek. Medaliki techniką wykonania są wspólne z numizmatyką - też są wybijane. Nie zawsze były traktowane z należytą uwagą, a przecież wyrób masowy paradoksalnie nie oznacza łatwości pozyskania.   Ich zadaniem: ochrona. Pierwotnie to nazwa ”ubioru wierzchniego.. z dwóch kawałków sukna.. z których jeden na piersi, a drugi na plecy spadał” (wg opisu Glogera) a które chroniły przed zniszczeniem szaty zakonne, szczególnie białe. Pojawiły się w XIII wieku w Anglii za sprawą przeora Karmelitów św. Szymona, który wprowadził szkaplerz jako symbol opieki Matki Bożej nad zakonem (później również świeckimi uczestnikami bractw szkaplerznych). W 1910 r. papież Pius X zgodził się na zamiennik: medalion. Nie wszystkie medaliki to szkaplerze (choć tak błędnie są często traktowane), a tylko te zastępujące sukienne. Egzemplarz muzealny ma właśnie nazwę „Medalik szkaplerz” a upamiętnia wręczenie szkaplerza św. Szymonowi Stock, który żarliwie wymodlił ochronę dla swojego zakonu w trudnej sytuacji. Bywa, że podczas badań powierzchniowych archeolodzy czasem odnajdują medaliki, ale najrzadziej - szkaplerze.

Osobliwy banknot 100 rublowy budzący mieszane uczucia. Z jednej strony wyróżnia się na tle schematycznych, wielobarwnych banknotów epoki - monochromatycznością awersu oraz szczególną wielkością. Starannie wykonany - zadbano zwłaszcza o znak wodny: przestrzenny i wielotonowy. Z drugiej strony odrazę budzi portret carycy Katarzyny, rozpustnicy którą pamiętamy za rozbiory Polski, za knowania i narzucenie Polakom na tron królewski swojego kochanka, uległego Stanisława Augusta Poniatowskiego. Nasi zniewoleni dziadowie wyrywający strzępy wolności za ogromną cenę krwi narodowej i cierpieniu patriotów zsyłanych na Sybir, musieli się pocieszać trwaniem kultury staropolskiej i „obiadami króla Stasia”, za którymi krył się dramat psucia moralnego Narodu i niszczenia Sejmu rosyjskimi łapówkami. Dlaczego ostatni car Rosji Mikołaj II, emitent w 1910 r. tego banknotu, wolał zamiast swojego wizerunku umieścić postać wielkiej poprzedniczki? Interesująca wieloznaczność projektu, chociażby zestawienie postaci młodzieńca i władczyni, znanej z licznych skandali obyczajowych. Jak pamiętamy caryca była świadoma tego, że większość krajów Europy uważa Rosję za półdzikie państwo. Usilnie starała się to zmienić, zwłaszcza wspierając rozwój intelektualny i artystyczny Rosji na wzór Francji, bardziej „europejskiej”- co ułatwiał jej fakt wcześniejszego poznania języka francuskiego poprzez guwernantkę. Smutne, że ani powiązania rodzinne rodów panujących, ani wykształcenie nie były gwarancją wypracowania pokojowych zasad współistnienia. Dziwi ogrom barbarzyństwa u rzekomo lepszych Europejczyków, którzy Rosję uważali za kulturowo zacofaną - a sami ochoczo przystąpili do rozbiorów Polski i rabowania jej zasobów naturalnych. Ciekawe, im bardziej na środkach płatniczych realistyczne wizerunki (na ile prawdziwe po ingerencji zleceniodawcy i rzemieślnika?) tym większa pułapka utrwalania cech zewnętrznych i osobowościowych. Przerażające, gdy łagodnie ukazana powierzchowność kryje bezwzględność i okrucieństwo. Przypominanie tej pruskiej księżniczki Zofii w roli carycy, stanowi także nieustającą naukę dla naiwnych sąsiadów, którzy powinni zwalczać amnezję ogarniającą całe narody i chronić przed powtórką Katarzyny w innej postaci. Banknot przykładem, że po 100 latach rak korupcji wzmacnia bardziej degeneratów Wchodu i Zachodu - niż łączy przyjaciół w Zjednoczonej Europie.

Niezwykłe znalezisko z wykopalisk w okolicach Łomży, z badań 2015 r. prowadzonych pod kierunkiem Antoniego Smolińskiego, a poprzedzających rozbudowę drogi krajowej 8. Archeolodzy odkryli tu łącznie 373 destruktów kafli piecowych z XVII wieku, większość naczyniowych, oraz 55 kafli płytowych, które noszą ślady polewy ołowiowej, zielono - brązowej. Wśród nich prawdziwy rarytas - motyw pokazany na fotografii. Jeśli przypuszczenia co do treści sceny potwierdzą się - byłoby to coś wyjątkowego, na pewno na terenie Polski. Przedstawiony wzór może pochodzić z jednego warsztatu, a zdobienia wykonane w sposób nawiązujący do rozwiązań sakralnej sztuki baroku. Na kaflu płytowym (który w całości miał wymiary 15,5 x 19,5 cm) jest fragment nóg i głowy zwierzęcia – przypomina to z ikonografii motyw z postacią jadącą na osiołku. Wg archeologów z wykopalisk - może to być postać św. Brunona z Kwerfurtu. Zastanówmy się, czy to jedyne przypuszczenie? Przecież jest tu fragment ręki uniesionej w geście błogosławieństwa - co wskazywałoby na Chrystusa, także rzadkość w cyklu sakralnych tematów zdobiących kafle, pod nazwą „Wjazd do Jerozolimy”- czego pamiątką dziś jest Niedziela Palmowa. Ciekawie rysuje się rozwój badań nad tą dziedziną, nowe fakty ujawniło opracowanie ”Średniowieczne i nowożytne kafle”(wyd. Muzeum Podlaskie w B-stoku, 700 egz. 2007 r.), gdzie wspomniana jest obecność motywu z Chrystusem na osiołku. Np. jeden z autorów Tomasz Janiak z Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, opisując kafle gotyckie z Wielkopolski, stwierdził skromność występowania w zbiorach przedstawień sakralnych, w porównaniu z terenami Śląska i brak właśnie w cyklu pasyjnym wspomnianego motywu: Wjazd do Jerozolimy. Warto przyglądać się tej zagadkowej sprawie dokładnie.

Długo, z różnym skutkiem uczyliśmy się samodzielnego decydowania w europejskiej rzeczywistości. Niezłą lekcją była okupacja szwedzka w czasach niesnasek rodziny Wazów, gdy w Polsce panował Zygmunt III Waza, a u nadmorskich sąsiadów Gustaw II Adolf Waza, jego krewniak. Pamiątką tych czasów jest w Muzeum srebrny półtorak bity w Polsce, u którego na awersie widnieje tarcza szwedzka i legenda na otoku: ”GVS. ADO. D. G REX. S.” co w tłumaczeniu znaczy: Gustaw Adolf, z Bożej łaski król Szwecji. Pod tarczą cyfra 3 (trzy półgrosze). Na powiększonym rewersie wyjaśniający wszystko napis: Moneta nowa miasta Elbląga czyli „MON. NO. CIVI. ELB.” Na jabłku królewskim liczba 24 (czyli 1/24 część talara) a wyżej „30” przedzielona krzyżem, oznacza skróconą datę: 1630. Niestety to przykład nie tylko toksycznego sąsiedztwa - również wykorzystywania sytuacji do fałszerstwa państwowego. To kolejny zły pieniądz, który psuł rynek w Polsce, skąd Szwedzi wycofywali dobre monety, do użycia w roli surowca i do bicia gorszych monet. Król szwedzki, uwiarygadniając swoim imieniem monety niepełnowartościowe, wypuszczał także inne zepsute nominały: szelągi, grosze i trojaki. Opór miast wobec takich monet niskiej jakości, ostatecznie wsparł zakaz przyjmowania ich w Polsce, wydany w 1633 r.

Bezmiar ruin Stolicy - nieludzkie dzieło Hitlera - miało złamać ducha Polaków i jedność narodu. Trwał jednak cud wspólnoty. Radość z przetrwania II wojny światowej a nawet miłość do rodzinnego miasta wsparły gigantyczny wysiłek odbudowy Warszawy, ale nie obyło się bez udziału wszystkich Polaków. Mało znanym faktem jest, że do ogólnopolskiej zbiórki dołączył założyciel Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży doc.dr Adam Chętnik wraz z żoną Jadwigą. Rolę „cegiełki na odbudowę Stolicy” pełniła pocztówka z drzeworytem Tadeusza R. Żurowskiego (przyjaciel Chętników - artysta, archeolog i pracownik powojennego Ministerstwa Kultury) ale wzorem była świetna fotografia grodziska w Starej Łomży z meandrami Narwi, autorstwa 1-go fotografa muzealnego Zygmunta Dudo. To on wypatrzył po wielu spacerach ten szczególny moment i miejsce, a wyczucie i talent plastyczny pokazał w znakomitej kompozycji. Na odwrocie odnotowano datę 1966, nakład:”20 tys. egz” zapewnienie:„całkowity dochód na SFOS” oraz wydawcę: Muzeum Regionalne w Łomży. Dziś MP-M posiada w zbiorach działu numizmatyki starsze cegiełki na ten temat: z 1946 r.- poświadczenie daru na odbudowę Warszawy oraz z lat 50.(z 1 wolnym miejscem na końcową datę)- fundusz odbudowy szkół. Ciekawe: ta ofiarność ukierunkowana została później także na inne cele, widoczne w zmiennych nazwach: Społeczny Fundusz Odbudowy Stolicy od 1948 r.(SFOS)), gdzie od 1958 dodano do nazwy „..Odbudowy Kraju i Stolicy” (SFOKIS) które w 1966 przekształcono na „..Budowy Szkół i Internatów”. Te dary społeczne wsparły m.in. rekonstrukcje zabytków miejskich (takich jak Starówka w Poznaniu) oraz odbudowę zrujnowanych muzeów - w tym kilkukrotne dotacje otrzymał Skansen Kurpiowski w Nowogrodzie. Łomżyńska cegiełka byłaby więc swoistą formą wdzięczności za wcześniejszą pomoc.

Trudno nie zachwycić się urodą tego rzymskiego denara, średnicy 16 mm, wagi 2,65 g. Przeleżał  w ziemi prawie 2 tys. lat, aby w roku 2015 trafić do zbiorów Muzeum Północno-Mazowieckiego, jako pierwsza i na razie jedyna moneta rzymska z wizerunkiem kobiecym. Jak twierdzi Andrzej Banach, autor książki „Kobiety na monetach”, takich portretów można znaleźć w Polsce dużo na szlaku bursztynowym od Akwilei poprzez Śląsk do wschodniego Pomorza. Czas na dygresję: dlaczego z naszych terenów do zbiorów łomżyńskiego Muzeum trafił tylko jeden taki egzemplarz? I to mimo poświadczenia przez archeologów pozostałości osadniczych z okresu wpływów rzymskich - więc może za dużo luźnych znalezisk trafia w przypadkowe ręce? Dziś, w dobie szybkiej wymiany informacji powszechna jest świadomość, że prestiżowe są te kolekcje, które mają możliwie pełną i wiarygodną dokumentację. Im częstszy kontakt znalazców z Muzeum, tym więcej w zbiorach monet wartościowych historycznie, powiązanych z konkretnym miejscem znalezienia. Taka moneta nie będzie jak „kartka wyrwana z cennej książki”, a ciekawsze zbiory przyciągną więcej turystów. Szczęśliwie Muzeum ma przyjaciół, którzy przynoszą przypadkowe znaleziska ze wskazaniem miejsca i świadomością, że ochrona naszego dziedzictwa to nie tylko adrenalina. Tym razem również tajemniczy portret z podarowanej monety Muzeum rozszyfrowało: to Faustyna Starsza, nazwana tak w odróżnieniu od córki imienniczki, też związanej z cesarzami Rzymu. Charakterystyczna okazała się fryzura cesarzowej, gdzie siatka z pereł podtrzymuje kok i spięcie nad czołem - uczesanie zdumiewa prostą elegancją. Zauważmy długą szyję, nos w prostej linii z czołem. W otoku zatarty napis: DIVA  AVG  FAVSTINA, ponieważ po śmierci Senat zaliczył ją w poczet bogiń. Na rewersie postać kobieca składająca ofiarę na ołtarzu, to PIETAS - personifikacja pobożności, sumienności oraz czułego przywiązania i czci wobec rodziców. Także poszanowanie dla naturalnego porządku socjalnego, politycznego i religijnego, powiązane z głęboko pojętym patriotyzmem. Uwieczniona na monecie Faustyna zmarła w 140 r. Jej mąż Cesarz Antonin Pius, w dowód miłości rok później polecił budową świątyni upamiętnić Faustynę. Wybił też monetę z jej wizerunkiem - na rewersie kazał umieścić fronton wspomnianej budowli z 6-ma kolumnami. Ciekawe: ta część budowli przetrwała, jest tu obecnie kościół katolicki pod wezwaniem św. Wawrzyńca. Nieusuwalne świadectwo łączności z kulturą Rzymu: trwająca od 2 tysięcy lat budowla i „łomżyński” denar - pamiątki z czasów niezwykłej Faustyny Starszej.

Nie zawsze jesteśmy świadomi tych dawnych związków, zbyt mało wiemy o wspólnych losach dwóch narodów: węgierskiego i polskiego. Warto przypomnieć, że do najmocniejszych więzów należą początki kultu maryjnego w Sanktuarium na Jasnej Górze - historii już ponad 600-letniej. Jak podaje portal www.powołania.paulini.pl/279: -„w czasach personalnej unii polsko-węgierskiej (1370—1382) krewny naszego wspólnego króla Ludwika Węgierskiego - Władysław książę opolski, latem roku 1382 osiedlił w Częstochowie szesnastu przybyłych z klasztoru w Marianosztra zakonników, by stanęli na straży świętego obrazu Czarnej Madonny"...To szczególne dziedzictwo maryjne - poddanie się władzy duchowej Bogurodzicy - zapoczątkował nad Dunajem pierwszy król węgierski, św. Stefan (997-1038), przyjęciem korony w dniu Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i corocznym już świętowaniem tego dnia. Na cześć Maryi wzniósł także w ówczesnej stolicy kraju potężną bazylikę, godną koronacji i grzebania królów. Wizerunek Bogurodzicy stał się na setki lat dominującym motywem na monetach naszych miłych sercu 'bratanków' - umieszczanym bez względu na sytuację polityczną.  Gdzie w tej historii Łomża? Otóż kilka lat temu podczas regularnych wykopalisk na Placu Kościuszki na głębokości aż 1,80 m, archeolodzy znaleźli maleńki srebrny krążek, wagi zaledwie 0.395 g. To denar wybity w mennicy Kremnica. Na jednej stronie data 1542 z tarczą herbową zamiast portretu króla Ferdynanda I, eminenta monety a na drugiej: Matka Boska z Dzieciątkiem i tekst „UNGARIE PATRONA” (Patronka Węgier). Warto wiedzieć, że Ferdynand I, król węgierski, był teściem naszego króla Zygmunta Augusta. Nie wiemy jak trafił do Łomży prezentowany denar, liczący sobie pół tysiąca lat. Być może za pośrednictwem zakonnika, który chciał się pochwalić portretem Maryi na monecie, i zgubił ją. Ciekawe - to jedyna moneta węgierska znaleziona na terenie miasta, która wzbogaciła zbiory Muzeum łomżyńskiego. Z taką tradycją - pewnie nie raz w historii Polski pojawią się wątki węgierskie.

Przetrwanie kobiecego stroju z kurpiowskiej Puszczy Zielonej to oczywista zasługa wielkich skromnością  strażniczek „ogniska domowego”. Gdy gospodarz zmuszony biedą, wypadkami losowymii wędrował za ocean albo do miasta, upodobniając się strojem do nowego otoczenia - ciężar przechowania odrębności i duchowej więzi z tradycją Ojców, spadał w znacznej części na barki kobiet. To ciche bohaterki dnia codziennego. Świadectwem -przeniesienie i ofiarowanie następnym pokoleniom dowodów przebogatej kultury ludowej, której najbardziej rozpoznawalną wizytówką stał się strój kurpiowski. Kobiecy, bardziej różnorodny i barwniejszy - nie wymagał odtwarzania. To ciągłość żywej tradycji. Strój pieczołowicie  pielęgnowany jako wiano, to dziś nie tylko eksponat muzealny, wzorzec. Przejęty chętnie przez młode pokolenie, inspiruje, zdumiewa kolejnych naukowców.  W łomżyńskich zbiorach mamy wiele kompletów różnych odmian ubioru kobiecego. Także od pani Czesławy Kaczyńskiej z Dylewa, kolejnej ambasadorki kurpiowskiej kultury. Prezentowane fotografie strojów ze zbiorów właścicielki to zapowiedź  planowanej na przyszły rok dużej wystawy poświęconej pani Czesławie i Jej pracom, znanym także za granicą.

Jak wyglądał strój naszych pradziadków, żyjących między ziemią podlaską a kurpiowską - na Mazowszu Łomżyńskim? Czy był tak skromny i oczywisty, że nikt tego nie zachował, zdrowie narażając np. podczas wojen raczej dla ochrony rzeczy cenniejszych. Do jakiego stopnia rozwinął  się tu i wyodrębnił ubiór charakterystyczny dla tych stron? Z prac badawczych Oskara Kolberga (tom Mazowsze 1880 r.) do monografii Donaty Godlewskiej „Dzieje Łomży” trafiła ilustracja pt. „Spod Zambrowa i Łomży”, ale w wersji cz-białej. Obecnie dzięki Bibliotece Narodowej można znaleźć w necie wersję kolorową. Ostrożność każe nam zastanowić się czy dobór barw nie jest przypadkiem fantazją rysownika? Mamy jednak materiał do  poszukiwań i porównań odmian stroju: panny, mężatki i gospodarza. Z realnie istniejących zbiorów muzealnych widzimy 4 przykłady fartuchów, z różnym wzornictwem: XIX wiek oraz 2o- lecie międzywojenne z Jakaci Młodej i Borkowa.

Komu wierzyć? Wątpiącym amatorom czy fachowcom z Muzeum Północno-Mazowieckiego, do którego zbiorów trafił ten krążek miedziany znaleziony pod Łomżą? Uwierzcie na słowo: ten mocno wytarty (co świadczy o długim obiegu) szeląg z XVII wieku - jest fałszywy. Średnica 15 mm, waga 0,77 g. Niby jest z jednej strony rycerz - widoczny tylko łeb koński i ręka z mieczem (herb Litwy- Pogoń), a z drugiej strony popiersie władcy (Jana Kazimierza) - teraz w ledwo widocznym zarysie, ale ma się to tak do prawdy, jak śmieciowa żywność do wyrobów domowych naszych Mam i Babć. Ta mała moneta określana przez kolekcjonerów „boratynką”, to przysłowiowy „zły szeląg”- najczęściej fałszowany środek płatniczy w dziejach Polski. Wiele interesujących faktów przywołał w Biuletynie Numizmatycznym Krzysztof Wnęk. Czy np. w 1662 r. sam Tytus Liwius Boratyni wierzył we własne argumenty, w odpowiedzi na zarzut nadużyć przy biciu monet? Twierdził m.in. że „oto powstaje pieniądz, którego nikt nie będzie fałszował, bo jego wartość jest zbyt mała, aby się to mogło opłacać”. Mylił się, bo „duża dostępność i niski koszt łatwego w obróbce materiału” stały się okazją i zachętą. Kto żyw próbował: „kupiłam ci ja te stemple u nożowniczki (fragm. zeznań w krakowskim sądzie grodzkim) dała mi żelazo do wycinania i nauczyła mnie, żeby w ogniu to wypalać..że to i małe dzieci koło tego robią” (Kraciak, Rożek-”Hultaje, złoczyńcy i wszetecznice w dawnym Krakowie). Fenomen o zatrważających owocach: liczbę wybitych fałszywych „boratynek” dziś ocenia się na ok. 100 milionów egz. (!) Przypuszcza się, że co 5-ty miedziany szeląg jest fałszywy. Z prymitywnych, ciętych od ręki stempli - powstawały „wytwory analfabetów, ledwo przypominające w rysunku oryginały”- jak pisał K.Wnęk. Zamiast kopii napisów - imitacje różnorodnych znaczków, wybijane w setkach warsztatów. Nie tylko domorosłych, przykładem zamek Suczawa, gdzie badania archeologów ujawniły znaczne ilości taśm-półproduktów i odpadków po wyciętych krążkach. To obecnie najbardziej znana fałszerska mennica z lat 60 XVII w. skąd do obiegu w Rzeczpospolitej trafiła ogromna (miliard sztuk!) ilość szelągów bilonowych (ryskich, inflandzkich, elbląskich, pruskich i litewskich) - choć ślady tego procederu Mołdawian są i wcześniejsze i późniejsze. Niezgłębiony obszar dociekań kolekcjonerskich. Czasem fałszerstw było tak dużo, że wyznaczano specjalne komisje do tępienia fałszerzy i wycofywania z obiegu „klepaczy” czyli złych monet (przykładem decyzje zjazdu piotrkowskiego w XV wieku) - ostatecznie Dobro i Piękno zwyciężało, uwypuklając ułomną naturę czlowieka.

Nazywane „perłami krajobrazu”, tajemnicze dzięki legendom - trwają zakotwiczone mocno w tradycji, poprzez różnorodność losów ludzkich i żywych uczuć. Powstają nowe, więc łatwo ominąć te wyjątkowo długowieczne, jak murowana kapliczka między Łomżą a Szczepankowem. Intrygująco samotna w szczerym polu, w porze falujących łanów zbóż przywodzi na myśl latarnię morską, co nie dziwne, bo w sferze ducha spełnia taką rolę, nawet dla niedowiarków czytelną. Z racji jej wieku trudno się nie wzruszyć - przetrwała wichry dziejów, od przemarszów obcych wojsk po niechęć „spienionych bałwanów” a stoi - jeśli wierzyć legendzie już pół tysiąca lat. Nie do wiary? Niezawodny Adam Chętnik na odwrocie swojego szkicu ołówkowego z 1934 roku (w zb. MP-M) tak ją opisuje: -”wysoka ok. 5 m. Według opowieści budowana wtedy (gdy powstawały) kościoły (XVI w.) w Kleczkowie, Szczepankowie i Łomży. Mularze idąc ze Szczepankowa do Łomży, do budowy katedry, brali po parę cegieł, trochę wapna i w miejscu odpoczynkowym wybudowali na pamiątkę tę kapliczkę”. Tajemniczo przedstawia się funkcja przestrzeni pod daszkiem, otwartej na 4 strony świata, odpowiednik niewielkiej galeryjki: na patrona czy grupę figurek? Nie wiadomo, co było pierwotnie, wg legendy: „w niszach były dawniej  figury drewniane świętych, ale już dawno spróchniały i znikły bez śladu.” Jeszcze wspomnijmy T. Seweryna, który w książce o tych skarbach przydrożnych w Polsce (W-wa,1958) pisał: „Murowane kapliczki w formie czworościennego słupa z wyciętymi w ścianach wnękami możemy zaliczyć do najstarszych i najbardziej rozpowszechnionych w Polsce typów..” Choć ząb czasu nadszarpywał podłomżyńską kapliczkę, to jednak uzupełniano ubytki, jedynie zwieńczenie w postaci metalowego krzyża zatarło się w pamięci - jeśli znajdzie się  ktoś chętny do rekonstrukcji: w muzeum jest naszkicowany przez Chętnika dokładniejszy kształt. Reszta pozostaje tajemnicą. Fascynującą jak przedchrześcijańskie związki z podobnymi formami upamiętniania zmarłych i miejsc kultu, opisane choćby przez Nestora w XII wieku – widoczne także w 4 twarzach tzw. Światowida ze Zbrucza oraz Świętowita z wyspy Wolin.

Dziś w warunkach niesprzyjających, samotne mówienie o skarbach kultury, o wartościach wyższego rzędu, zniechęca. Zwłaszcza gdy coraz powszechniej docenia się błyskotki i wygodnictwo - jeszcze nie przewidując potwornych strat, jakie niesie zdradliwy zalew „taniości” więc bylejakości, które coraz szybciej zamieniają całe grupy społeczne w niewolników. Łatwo przekroczyć niewidzialną granicę, ciężko zawrócić np. z trującego jedzenia w kolorowym opakowaniu lub podobnej muzyczki albo gadki rynsztokowej u małoletnich. Dłużej czuli się wolni dzięki nieprzebytym lasom, mieszkańcy Kurpiowskiej Puszczy Zielonej - której już nie ma. Pozostała duma i wewnętrzna wolność twórcza. Dzięki tej zależności twardego życia w odrębnych, naturalnych warunkach rozkwitła i przetrwała samodzielna, różnorodna kultura, dla wielu wciąż anonimowa - niestety przez zaniedbanie lub własną przesadną skromność. Więcej wiemy o jakimś pseudo-archeologu Indianie J.- niż o niezwykłych cudeńkach obok nas. Jeszcze nie umiemy równie atrakcyjnie przedstawić tego ginącego świata. Powoli zapominamy. Kim była np. Czesława Konopka, nazywana Ambasadorem Kultury Kurpiowskiej oraz Pierwszą Damą Polskiej Wycinanki. Jej prace podziwiał Cesarz Japonii, podczas prezentacji Dni Polskich w Tokio. Jeździła z wystawami rękodzieła artystycznego dosłownie po całym świecie - od Londynu po Meksyk i Chiny… już 50 lat temu. Przecież chodzi o cudowną, oryginalną sztukę kurpiowską budzącą podziw wszędzie na kuli ziemskiej - a nie o podkreślanie podróży dziś łatwiej dostępnych ani świadomości, że kiedyś podpierano się skarbami kultury w celach propagandowych - perypetie z cenzurą PRL-u też można pokazać jako nie mniej egzotyczne. „Naszą Cesię” niech przypomni fotografia z 1963 r. w Sali Bursztynowej d. Muzeum Regionalnego przy ul. Sadowej w Łomży. Była założycielką Stowarzyszenia Twórców Ludowych, czuwała nad jakością rękodzieła w Spółdzielni „Kurpianka” a w rodzinnej wsi Tatary k. Kadzidła prowadziła nawet przedszkole. Ostatnie lata mieszkała w Ostrołęce, otwarta na kontakty i wspieranie twórców ludowych. Świat zawsze patrzy chętniej na naszą Ojczyznę przez pryzmat kultury. Jej tajemnicza część - twórczość ludowa znowu czeka na odkrycie. Dlaczego nie potrafimy w pełni tego wykorzystać?

Utknąć w bezruchu czy walczyć z przeciwnościami losu? Można dreptać w miejscu jak niejeden łomżyniak. Można też znaleźć kogoś odważniejszego, by przekonał pracowitych łomżan do czegoś, co można zrealizować. Skąd wziąć pomysł: oto przykład z Kadzidła, na Kurpiach. Kto tam rozruszał po II wojnie światowej tkackie rękodzieło, oparte na długiej tradycji miejscowej? Wystarczył jeden społecznik, inicjator i organizator niejednego przedsięwzięcia: ksiądz Mieczysław Mieszko (absolwent Seminarium Duchownego w Łomży, podczas okupacji duszpasterz w Zuzeli k/ Ostrowi Maz. a od 1945 proboszcz Kadzidła - gdzie przepracował 15 lat, umierając w r.1961 - na pogrzebie były tłumy). Głównie dzięki Niemu w Kadzidle powstała Spółdzielnia Przemysłu Ludowego „Kurpianka”. Muzeum Północno-Mazowieckie żywo interesowało się rozwojem Sp-ni, z II żoną Chętnika, Jadwigą kierowniczką muzeum po śmierci założyciela, często bywaliśmy w Kadzidle. Na zdjęciu z roku 1975 hala krosien tkackich: w czasie przerwy jedna z Kurpianek zademonstrowała pracownikom muzeum proces powstawania barwnych chodników. Dziś widok nieco egzotyczny, ale w poł. lat 50-tych także w łomżyńskich mieszkaniach stały takie krosna: na potrzeby własnych rodzin i na sprzedaż. Niżej podpisany ma w albumie rodzinnym zdjęcie ś.p. Mamy pracującej na krosnach, kupionych na Kurpiach i złożonych w kamienicy Aleja Legionów - Polowa. Żeby dziś tylko chciało nam się chcieć! No to jak - pomożecie? Zamiast się licytować, czy z lewa, czy głupsi są ci z prawa: lepiej rozwinąć  szkoły zawodowe i w pożytecznej pracy od podstaw – niech się połączą wszyscy chętni do „odkrycia na nowo” skarbów miejscowego, unikalnego rękodzieła. Wzornictwo przebogate, żyją nadający się na nauczycieli zawodu ostatni Mohikanie - strażnicy tradycji. Zepsujmy to, albo zacznijmy zachęcać krok po kroku. No to jak „towarzysze” i „bogobojni łomżanie”- wojna czy praca? Dla dobra ogółu poznajmy bliżej samowystarczalnych Kurpiów.

Prawie zapomnianym zwyczajem wielkanocnym jest „chodzenie z gaikiem” i „kogucikiem”. Czy nie warto upomnieć się o przywrócenie piękna, które tylko najstarsi, nieliczni pamiętają? Zwłaszcza że były to spacery w plenerze, w barwnej i różnorodnej formie - naturalna aktywność na świeżym powietrzu, dziś cenny sojusznik w przełamaniu zaborczości komputera i telewizora. Zwyczaj stosowany w drugi dzień świąteczny. Szykowano zieloną gałąź sosnową lub całą choinkę przystrojoną  wielobarwnymi kwiatami z bibułki i wstążkami na powitanie wiosny, by wszędzie winszować doczekania nowego latka”. Przypomnijmy za Adamem Chętnikiem, jak to kiedyś po okolicy: ..”chodziła młodzież z rana „po dyngusie” śpiewając odpowiednie piosenki i zbierając datki. Potem chodzono bez śpiewu tylko z polewaniem wody na rękę gospodyni i gospodarzowi. Chodzono też z kogutkiem na kółkach (chłopcy) i z gaikiem (dziewczęta). Z czasem zostały tylko same „oracje”, a od paru dziesiątków lat zwyczaj zaginął, tylko piosenki z „dyngusa i gaika” śpiewają czasem chłopcy, chodząc po kolędzie z gwiazdą Na Boże Narodzenie". Cóż, trudno się dziwić takiemu zanikowi tradycji, skoro „po drodze” były dwie potężne wojny światowe. Teraz nowe pokolenie ma wybór: odkryć piękno własnej odrębności czy ulec naporowi nowinek telewizyjnych i obcych wzorów, gubiąc całkowicie własną godność i tożsamość w przysłowiowym „głuchym lesie”. Jeszcze Jadwiga Chętnik, kierująca Muzeum w Łomży po śmierci doc. dr Adama, ogłosiła z okazji konkursu na palmy wielkanocne we wsi Łyse w roku 1973 (!) także konkurs na najładniesze gaiki i koguciki - nagrodzone wtedy okazy widzimy na załączonych fotografiach.

W siedzibie Muzeum przy ul Dwornej w Łomży ruszyła nowa atrakcja dla miłośników regionu i tropicieli tajemnic: mini-galeria „Spotkanie z zabytkiem” - skromna ale wielka wagą historyczną, archeologiczną lub społeczną, prezentowanych cyklicznie eksponatów z „czeluści magazynów”. Na początek: grot krzemienny. Najstarszy okaz ze zbiorów łomżyńskich - jak pisze autorka prezentacji mgr Małgorzata Kuklińska z działu archeologii - to „tzw. liściak trzoneczkowaty, typowy dla społeczności zamieszkujących Niż Europejski 12 - 11 tysięcy lat p.n.e.” Znaleziony przez archeologów niedawno, w 2012 r. podczas badań powierzchniowych w południowej części województwa podlaskiego. Pradziejowy łowca z czasów epoki lodowej musiał być zachwycony, kiedy wyłuskiwał z krzemienia ostateczny kształt grotu, kojarzący się z liściem - odprysk z pięknie wijącą się linią grzbietu: z wrażeniem fantazji, swobody i lekkości - mógł być dobrym znakiem dla pomyślnych polowań. To niebywała okazja do przyjrzenia się z bliska precyzyjnej obróbce paleolitycznej broni. Na kolejne spotkanie Muzeum szykuje eksponat ze starożytnego Rzymu. Pracownicy Muzeum Północno-Mazowieckiego planują zmianę prezentacji co 2 miesiące.

Choć minął Rok Adama Chętnika, wystawa „Znany i nieznany” wędruje dalej - AD. 2016: będzie w Warszawie. Dotąd przypomniano Jego zasługi w Łomży, Ciechanowcu i Ostrołęce. Z kolei Muzeum w Drozdowie przedstawiło własną wystawę: "Działalność sejmowa Adama Chętnika". Czy ten triumfalny objazd zaowocuje wydaniem dzieł zebranych naszego wielkiego Rodaka z Mazowsza Kurpiowskiego? Oto mało znany portret, na którym Chętnik prezentuje pod jedną ręką rękopisy już wydane drukiem a pod drugą - czekające na wydanie (fotografia z r. 1937, z unikalnej Gazetki Szkolnej, w zb. Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży). Świętując 25-lecie zapoczątkowania zbiorów, pisał (broszura nakł. autora pt. „Muzeum w Nowogrodzie”): -„Dawno, bo już w r.1909 myślałem o tem, jak to byłoby dobrze i pożytecznie, gdyby w moich stronach rodzinnych, na Kurpiach - powstać mogło muzeum podobne do tych, które widziałem w Warszawie… rówieśnikom i sąsiadom opowiadałem o stronach, w których wędrowałem, pokazywałem im wapienie z Ojcowa, kalcyty z Olsztyna, odciski węglowe z Dąbrowy - widziałem zainteresowanie wielkie i zupełną nieznajomość bogactw naturalnych Polski. (Sam) będąc w szkółce początkowej.. w ciągu 7 lat nauki nie widziałem żadnego muzeum..(mieliśmy za to) czasy zaborców, rusyfikację w szkołach, niebezpieczną pracę w tajnych związkach niepodległościowych, walkę o język polski (w rezultacie dla Polaków:) prześladowania, wielokrotne więzienia, dalsza naukę w zakładach nie dających praw (choćby) do posad państwowych.” (Materiał naukowy:)"już w r.1906 miałem w notesach - notatki z obrzędów weselnych, zabaw.. z początku bez planu, bezwiednie.. bardzo mi się to przydało później”. Od r.1908 pracował Chętnik w Tow. Krajoznawczem w W-wie, 3 lata później pomagał gromadzić okazy dla muzeum przy łomżyńskim Oddziale PTK. W r.1912 w Jeżewie pod Tykocinem pomagał w wysyłce zbiorów po ś.p. Z. Glogerze do kilkunastu muzeów w Polsce. W 1913 przekazał, zawożąc wozem do Ostrołęki 330 własnych eksponatów dla tworzącego się muzeum przy PTK- spłonęły podczas I wojny światowej, inne 300 szt. zniszczone w Nowogrodzie, a cały zbiór przy PTK w Łomży - zaprzepaszczony. „W latach 1924-28 w Łomży zaczęto tworzyć aż 3 nowe muzea: przy Inspektoracie szkolnym, Seminarium naucz. i Gimnazjum żeńskim…eksponaty wszystkie przepadły”. Nauczony smutnym doświadczeniem Chętnik już nie rozpraszał zbiorów - rozpoczął budowę własnego Muzeum: finansowanego z posagu żony Zofii oraz z nagrody za dużą książkę „Chata kurpiowska”. Oboje pracowali bezinteresownie więc w niedostatku, ale nie to bolało najbardziej: jeszcze  w r.1919 widząc sporo nieużytków w Nowogrodzie, poprosili Radę Miasta o przekazanie kawałka placu pod Muzeum -„odpowiedź przyszła odmowna” a z kolei: „po prostu wyśmiano” obietnicę - że w zamian za kawałek nieużytku dzieci szkolne będą przez wszystkie lata miały wstęp wolny. Jeśli „kiedyś” zawstydzone Rady Nowogrodu i Łomży zainicjują budowę pomnika Adama Chętnika, który dźwignął region i oba miasta na wyższy poziom Kultury (jak nikt inny Postać barwna, nieugięta i budząca piękne emocje): czy utkną w kłótniach o lokalizację - dobrą i pożyteczną?

Nawet zwykłe łyżwy mają udowodnione niezwykłe początki. W bibliotece muzealnej warto zajrzeć do książki „Pościg za skarbami” - autor dr Jerzy Głosik prowadził Pogotowie Archeologiczne w Warszawie, gdzie w 1970 r. mieszkaniec Ostrołęki zgłosił, zacytujmy: „wspaniałą parę kościanych łyżew, które znalazł podczas połowu ryb w zamulisku Narwi”. Łyżwy z kości długich konia, ok. 26 cm (na fot. obok) mają na końcach otworki do przewleczenia skórzanych rzemyków. Dr Głosik datuje wstępnie te okazy na XI wiek i dodaje: „spotykamy je w większości przebadanych osad prapolskich, jednak okazy z Żerania  Małego są unikalne ze względu na precyzję wykonania i doskonały stan zachowania”. Podobne łyżwy znalazła archeolog Ewa Twarowska badając grodzisko w Starej Łomży 10 lat później. W zbiorach Muzeum Północno-Mazowieckiego jest także XIX- wieczna fotografia uczniów-łyżwiarzy z Łomży: w zbliżeniu widoczne uchwyty tzw. żabki, utrzymujące metalowe łyżwy na dowolnym trzewiku, oraz używane ok. 1950 roku (w załączeniu), gdzie lepiej widać rozsuwane żabki i specjalny trzpień do blokowania łyżew w obcasie – oczywiście amator łyżwiarstwa  musiał zlecić u szewca wydrążenie dziury zakończonej stalową blaszką w obcasie na trzpień łyżwy. Uniwersalność tego rozwiązania zdumiewała: pasował but każdej wielkości (co widać na zdjęciu), więc ubogi uczeń nie czuł się wyobcowany i pozbawiony uroków „białego szaleństwa” po stawach i rozlewiskach.

Twardy lud puszczański wychował nad Narwią równie nieugiętego Adama Chętnika, jak mawiano: Rodaka, który poprzez swoje piękne życie stał się ich reprezentantem. Wolny ród myśliwych, bartników, bursztynników - samowystarczalnych gospodarzy Puszczy Kurpiowskiej docenił genialnego samouka, którego potem tropili Niemcy-hitlerowcy z zamiarem uczynienia z niego przywódcy „niewolników na wzór goralenvolk”. Ze wzruszeniem możemy iść śladem Chętnika-badacza, odkrywając jego ocalałe fotografie sprzed dwóch wojen światowych, zachowane poprzez druk w tygodniku krajoznawczym „Ziemia” (Warszawa - Lwów 1914). Oto przykład - rodzina we wsi Dylewo, pow. ostrołęcki prezentująca tzw. „toki” do zboża. Skutecznie uprosił Chętnik, aby wyciągnąć z mrocznego śpichlerka specjalnie do fotografii potężne beczki, które tak opisał: „największy „tok” leżący na ziemi, liczy lat 200, a pomieścić może w sobie 40 ćwiartek zboża. Zrobiony z pnia olbrzymiej sosny; robota trwała na pewno długo -wnętrze wydłubane i wyciosane za pomocą narzędzia podobnego do siekiery.” Dwa dna wciskano w rowki (wątory) po rozszerzeniu kadłuba wrzątkiem. Inne mniejsze „toki” zrobione z drzewa lipowego przechowywano na stojąco, więc otwory miały ze sztorca. Pisał Chętnik: „to wszystko pozostałości po pradziadkach, dziś nie chciałoby się nikomu dłubać przez kilka miesięcy otworu, skoro można kupić beczkę za kilka złotych. A i drzewa takiego jużby dzisiaj nie znalazło się.” Dodawał: -„potrzebnych produktów, jak proch, ołów, sól itp. dostarczano im Narwią, która była najdostępniejszym gościńcem do Puszczy, ale nie zawsze zapasy wystarczały”. Kurpiom brakowało chleba -„kołacze z miodem pieczono tylko na pierwsze miodobranie lipcowe”. Rola nie wszędzie zdatna do uprawy: piaszczysta lub podmokła. Chociaż z czasem zaczęto siać więcej (żyto, owies potem grykę) nie było ziarna tyle, aby zsypywać go do śpichlerzy więc trzymano właśnie w beczkach… Skrzętne prace Chętnika nadal ciekawią kolejnych badaczy, nabierają mocy mimo, że Puszcza, którą 100 lat temu opisywał zmieniła się: -„wycięto dawne lasy, znikły knieje, wytrzebiono zwierzynę, przepadły prawa i księgi bartne, wymierają starzy Kurpie a następcy są zupełnie inni, wielu o przeszłości Puszczy nie ma najmniejszego pojęcia”…Dziś byłby z Polski dumny, widząc rozwijające się Muzeum Płn-Mazowieckie w Łomży, które założył tuż po wojnie. On też nie uległ rozpaczy po zbombardowaniu przez Niemców rozkwitającego Skansenu w Nowogrodzie, zaczął od nowa z całkowitej ruiny po II wojnie światowej. Jak trzcina zginana niejedną wichurą, nie dał się złamać w tylu burzach dziejowych. Mając taki wzór, bądźmy nieujarzmieni w badaniu dziejów - jak Chętnik.

Podczas wykopalisk na Wzgórzu Ziemowita w Nowogrodzie w roku 1964 - z inicjatywy Adama Chętnika a pod kierunkiem Tadeusza R. Żurowskiego - natrafiono na tajemniczy guzik z mosiądzu. Jak wskazuje wizerunek Orła na rewersie: z czasów Powstania Listopadowego. Niestety, napis na rewersie w najważniejszym miejscu zatarty, ale jest wyraźny adres. Chodzi o znaną firmę warszawską, założoną w 1816 roku, z ul. Na Tłomackim 599. Z nazwiska mamy tu czytelne tylko końcowe litery, które wskazują jednak na wielopokoleniowe przedsięwzięcie rodziny Munchheimer. Słowo „Junior” zawęża poszukiwania: to nie Samuel - medalier i grawer mieszkający od 1795 w W-wie, ani jego syn Jan Salomon. Daty urodzin wskazują na grawera: Karola Zygmunta, syna Salomona, który założył swoją Fabrykę Guzików, Kapsli i Wyrobów Metalowych. Gorzej z rozszyfrowaniem awersu, ale widoczny wieniec laurowy i jakieś litery (tu niestety zatarte) mają odpowiedniki w źródłach Buttonarium.eu, sugerujące militarne związki: istniały np. guziki z napisem "Szpitale Wojskowe". Po roku 1831 na rewersach guzików nie umieszczano orła. W Nowogrodzie nad Narwią mogły działać służby medyczne Powstania Listopadowego albo posiadacz munduru zawędrował do Nowogrodu i tu zgubił guzik po bitwie pod Ostrołęką.

Jak stwierdził pewien rzeźbiarz: „medale to kieszonkowe monumenty”. Oto dwa przykłady z kolekcji Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży. Naczelnik Państwa Polskiego - wzniosły temat, był (i jest nadal) nie lada wyzwaniem dla medalierów. Oto efekty pracy dwojga artystów - oszczędna w wyrazie twórczym kwintesencja epopei wojskowej Wyzwoliciela narodu polskiego. Charakterystyczny profil Naczelnika, dzieło Bohdana Chmielewskiego z 1986, uzupełnia na rewersie koronowany orzeł polski unoszący się nad trójką wgłębnie bitych orłów: rosyjskim, austriackim i pruskim. Pod prawą łapą orła znak mennicy warszawskiej.). Drugi medal jest dziełem Stanisławy Wątróbskiej z 1983 roku, ze wzruszającą na rewersie wizją oddziału legionistów z 6 sierpnia 1914 roku. Tym razem przód medalu zdobi portret Józefa Piłsudskiego en face w słynnej „maciejówce” i napisem w otoku: Niepodległość Polski 11 listopada 1918 r. Średnica medali: 70 mm. Brąz posrebrzany oraz tombak patynowany. Wydawca obu oznaczony na awersie: PTAiN  (Polskie Towarzystwo Archeologiczne i Numizmatyczne).

Znaleziona kilka lat temu przy Szosie Zambrowskiej w Łomży i przekazana w darze do Muzeum. Nazwa od wartości ½ diengi w XV wieku - połuszka od 1700 r. warta już tylko ¼ kopiejki. „Łomżyńska” miedziana „połówka” z 1719 roku powstała w mennicy Kadaszewski Dwor cara Piotra I. W tym kształcie bita w Rosji między 1718-22. Urodziwa to ona nie jest, nawet z patyną, tak jakby zabrakło zdolnych projektantów. W rezultacie utrata okazji do wzmocnienia wizerunkowego. Wyszło dość ponuro - choć tajemniczy krój liter i koślawo wycięty dwugłowy orzeł, nadały monecie swoisty urok pracy ręcznej. Ciekawe, że w sumie jest zaledwie pięć przypadkowych, udokumentowanych w Muzeum Północno-Mazowieckim odkryć najstarszych  monet rosyjskich, znajdywanych w Łomży pojedynczo lub dołączonych do skarbów, z czego 2 Borysa Godunowa wywieziono w XIX wieku do zbiorów Ermitażu. Zresztą gdzie indziej w Polsce też napływ monet ze Wschodu był nader wątły. Wyjaśnienie znajdujemy w książce Andrzeja Mikołąjczyka dotyczącej XVI-XVIII wieku „Obieg pieniężny w Polsce..”,otóż powodem nikłego przenikania do obiegu w Rzeczypospolitej monet rosyjskich, była szczególna odrębność rosyjskiego systemu na tle nowożytnego ustroju monetarnego. W Rosji bezskutecznie próbowano zmienić uciążliwe przyzwyczajenie oparte na 3 drobnych nominałach: kopiejka, dienga, połuszka. Dopiero zapatrzony we wzorce europejskie car Piotr I na pocz. XVIII w. wprowadził reformy i częściowo wydobył rosyjski pieniądz z izolacji w międzynarodowym obiegu grubej monety srebrnej i złotej.

Co jest zdumiewającego w tej fotografii? Może dziwić ogrom drzewa i mocne rozłożyste korzenie niczym w egzotycznej sekwoi. Przyzwyczajono nowe pokolenie, że „lipa” to coś marnego, gorszego. Już machinalnie kojarzymy to słowo z epitetami: „barachło, chłam, fałsz, tanizna, nędza”- aż 137 synonimów! Kto wie o poprawiającej samopoczucie energii drzew, ten ma normalne skojarzenia: zna miododajny zapach kwiatu lipy, przydatnego w kąpieli i napary na przeziębienia. Wie także od rzeźbiarza, jaki materiał najlepiej poddaje się wenie twórczej. Dla rozsądnych - czyżby nadal w mniejszości? - takie piękno Natury wymaga mocniejszej ochrony, aby trwało przez wiele pokoleń. Sielski obrazek autorstwa Chętnika: „Kapliczka na lipie, wieś Dobrylas, pow. kolneński” zamieścił w 1914 roku, ogólnopolski tygodnik krajoznawczy "Ziemia". Z długiej fotografii potężnej lipy - tu widzimy powiększony fragment części dolnej drzewa. Wysoko nad głowami wisiała kapliczka z Pietą, co mogło chronić sędziwe drzewo przed wycinką - ale jak długo? Może najstarsi mieszkańcy Dobregolasu znają los tego olbrzyma? Takich mocarzy przyrody było więcej w czasach naszych dziadków, zanim zmieniły świat dwie wojny. Bezsilnie patrzono na likwidację dzikiej Puszczy Zielonej i masową wywózkę drewna przez Prusaków i Niemców. Przynajmniej ponad 100-letnia Pieta przetrwała - już na innym pniu. Sędziwe lipy stały się w Polsce rzadkością - najstarsza w Cielętnikach liczy sobie ponad 500 lat. Jeśli spotkamy taki zabytek przyrody na turystycznej drodze, czy zastanowimy się wobec ogromu strat, nad sensem istnienia - co zrobimy, aby nie wpaść w bylejakość, nędzną taniość, a jeśli już - nie zrzucać tego na szlachetną lipę? Na razie przekręcamy znaczenie słów, z lenistwa lub dla chwilowej zabawy. Wciąż nieopatrznie zniechęcamy do Natury - wolimy nadmierną sztuczność z migoczącym ekranikiem od szukania bliskości z cudowną, kojącą lipą. Ocenią to nasze dzieci, jeśli nie obrzydzimy im do końca wszystkiego. Może tak zmienimy świat, że nie zrozumieją Ojca polskiej poezji, Jana Kochanowskiego z Czarnolasu i jego fraszki „Na lipę” -„Gościu siądź pod mym liściem, a odpocznij sobie! Nie dojdzie cię tu słońce, przyrzekam ja Tobie..” Poczują raczej to, co napisał 500 lat temu: -„Szlachetne zdrowie nikt się nie dowie jako smakujesz, aż się zepsujesz”.

Na początku lat 70. zachwycili się właśnie tym okazem, dwaj odwiedzający Łomżę goście z Włoch - naukowcy. Dla muzealników lekkim szokiem było pojawienie się niezwykle egzotycznych, młodych gości w drzwiach Sali Bursztynowej, jeszcze przy ul. Sadowej. Interesujące byłoby przypomnienie efektów ich badań. a w czasach otwartych granic, może nawet odnowienie kontaktu i dokładniejsze pochylenie się nad egzotycznym - z kolei dla Włochów - zagadkowym jantarem w „kożuszku”. Dziw Natury z Puszczy Zielonej, znaleziony przy kopaniu studni w 1925 r. trafił najpierw do zbiorów Stacji Naukowej Adama Chętnika w Nowogrodzie, a do Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży w 1948 r. Waga: 30 g, nieprzezroczysty, pomarańczowy, o grubej powłoce zwietrzelinowej, stopniowo odpadającej. Wg pierwszego opisu doc. dr Chętnika: ”surowiec gruntowo-wydmowy, cały w chropowatej koszulce (kożuszku), o niepozornym wyglądzie.” W albumie „Tajemnice bursztynu” (1989) prof. dr hab. Barbara Kosmowska-Ceranowicz podając przykłady z całego świata, podkreśliła znaczenie nadnarwiańskiego „złota Północy”: -„Bogato reprezentowane odmiany znajdowane na Kurpiach miały swoje nazwy zależne od barwy, przezroczystosci, a także wyobraźni bursztyniarzy… Zwietrzałe powierzchnie określano bardzo prosto i obrazowo „w kożuszku”, jeśli cieńsza warstwa to „w łupince”, „w koszulce” albo po prostu „chropowaty”, „obłożony”, a jeśli świeży, niezwietrzały - to „nagi”. Skarby bursztynowe maja wartość szczególną, bo jak zauważa Pani profesor: -„Czar tego minerału nie przemija, a wynika to z tego, że obok piękna na urok bursztynu składa się połączenie jego odległej, starożytnej historii z coraz to nam bliższą i bliższą, w której i legendy, i wiara w magię są własne i swojskie”.

Warto przyjrzeć się tej monecie ze zbiorów łomżyńskich: wciąż efektowna, choć mocno wytarta. Wg katalogu RIC: wybita w Rzymie w 74 roku. Na rewersie uskrzydlony kaduceusz czyli laska mediatora uśmierzająca spory. Wyobraźmy sobie: skoro w XXI wieku wciąż mają się dobrze wróżbici, a na Wschodzie są nie tylko białostockie „szeptuchy”- tym bardziej nad Narwią ok. 2 tys. lat temu kaduceusz mógł pomagać przy rozstrzyganiu kłótni. Jeśli sprytny handlarz - wędrowiec z gorącego Południa zdołał odpowiednio  przedstawić moc tego symbolu, mógł znachor lub plemienny szaman wspierać się nim w celu przypieczętowania zgody zwaśnionych stron? To by tłumaczyło długie użytkowanie i wyjątkowe zatarcie napisów, ale zachowanie popiersia władcy. Władcy zaliczonego w poczet bogów, co potwierdzić mogli kolejni handlarze bursztynu, przybywający w pradolinę Narwi . Denar przedstawia cesarza rzymskiego Wespazjana, który rządził przez 10 lat, a dożył 70- tki. Wg Koła Naukowego Numizmatyki i Archeologii Rzymu-Uniwersytetu Warszawskiego: po ukończeniu 30 lat, mianowany dowódcą legionu inwazyjnego na Brytanię. Pełnił też funkcję konsula i namiestnika Afryki. Uczestniczył w podróży artystycznej Nerona po Grecji ale nie potrafił docenić walorów sztuki za co został odsunięty od dworu. Wybrany na władcę przez wojsko, co później zatwierdził senat. Jego rządy zakończyły serię wojen domowych. Dowodził wojskami tłumiącymi rozruchy żydowskie - całkowicie z synem Tytusem opanował Galileę. Umocnił granice cesarstwa i gospodarkę, wyróżnił się jako reformator państwowości rzymskiej. To jemu Rzym zawdzięcza rozpoczęcie budowy słynnego dziś Koloseum. Zwolnił nawet od podatków lekarzy i nauczycieli jako szczególnie pożytecznych i co ważniejsze założył pierwszy uniwersytet w Rzymie, ale bardziej pamięta się, przypisywane mu powiedzenie: -„Pecunia non olet” (Pieniądz nie śmierdzi) skierowane do niezadowolonych z podatków za toalety publiczne. Znany był z poczucia humoru: m.in. wracając z wyprawy, podziękował synowi za to, że zajął się państwem, ale nie pozbawił go tronu. Był jednym z najlepszych władców w historii Rzymu.

Wysyp zespołów tanecznych i śpiewaczych ujawnił pokonanie pewnej bariery wstydu - nareszcie ubieramy się w stroje ludowe, nie tylko od święta. Pracownicy Muzeum z Łomży, organizujący w 1969 r. pierwszy konkurs na palmy we wsi Łyse, pamiętają długie namawianie kilku mężczyzn do założenia burych sukman z Muzeum, aby w parze z wielobarwnymi Kurpiankami uświetnili procesję wielkanocną. Okazało się, że te zapomniane stroje były dla starców wspomnieniem nędzy na ubogich piaskach Kurpiowszczyzny: kiedy się zgodzili - zobaczylismy jak pięknie sukmany podkreśliły ich dumną postawę i szlachetne, dostojne twarze. Muzeum miało trudności ze znalezieniem fachowca od kapeluszy, dopiero w roku 1976 Stanisław Zapadka ze wsi Surowe, na zlecenie kierowniczki Jadwigi Chętnikowej zrobił stylowe, solidnie wyprofilowane tzw. „grzybki” (nazwa ze skojarzenia z odwróconym i krótko uciętym borowikiem) dla przymuzealnej kapeli - po odbiór przy okazji penetracji badawczych pojechała ekipa muzealników ( powyżej dwa pamiątkowe zdjęcia w „grzybkach”). Mieliśmy dobre wzory: akurat 100 lat przed naszą wyprawą do kapelusznika - fotograf Malinowski z Ostrołęki we własnym zakładzie uwiecznił bursztyniarza w takim właśnie „grzybku”(portret z fajką obok). Zachował się też rysunek Gersona (Tygodnik Ilustrowany z 1881 r.) gdzie bartnik wysoko na drzewie podbierający miód, jest w tradycyjnym „grzybku”. Szereg starych fotografii świadczy, że był to znaczący wyróżnik ubioru. Dlaczego uległ zapomnieniu? Zrozumiałe, że strój męski łatwiej poddawał się zmianom: Kurp wędrujący za pracą, wśród obcych, był zmuszony upodobnić się ubiorem do otoczenia, a potem wracał w czapce z daszkiem, albo w miękkiej rogatywce z wojska, zatracając gdzieś tradycyjny kapelusz. Współczesne media wolą pokazywać piękno stroju kobiecego. Kurpianki na szczęście nie straciły łączności z pięknym ubiorem, przenoszonym przez pokolenia w chronionych skrzyniach posażnych. Za to mężczyźni mając przerwaną ciągłość tradycji - z lenistwa chyba masakrują dziś ubiór, zamiast sprawdzić co jest w Muzeach lub w pracach doc. dr Adama Chętnika (np. łatwo znaleźć w necie „Strój kurpiowski Puszczy Zielonej, Wrocław 1961) Jeśli są odtwarzane dla zespołu, czy nie trzeba dołożyć starań aby nie mieszać elementów stroju rybaka, rolnika i bartnika? Więc czy do „grzybka” będą pasowały tak modne, oślepiająco białe portki i buty z cholewami jak dworskiego ekonoma? A gdzie słynne charakterystyczne chodaki ze skóry? Zbytnia swoboda prowadzi do śmieszności, szczególnie przy kapeluszach o coraz szerszym rondzie, jak w mini sombrero. Niemal w takich strojach pewien kurpiowski zespół śpiewaczy „walnął” kiedyś nad Narwią kilka piosenek śląskich - jeszcze tego brakowało, a gdzie przebogata skarbnica Kurpiów?  Można poszukiwać zmian twórczych, istnieją "wariacje" na tematy ludowe - ale o tym widz powinien być uczciwie uprzedzony przed koncertem. Gwałtowne zmiany obyczajowe nie muszą prowadzić do lekceważenia uświęconej wiekami tradycji.

Ciekawostka sprzed pół wieku: cegiełka wydana na Jubileusz „1ooo-lecia Nowogrodu nad Narwią”. Pamiątka z czasów ustanowienia Tysiąclecia Państwa Polskiego - obchodów wymyślonych przez władzę ludową, aby zdyskredytować Millenium Chrztu Polski, które Kościół poprzedził Wielką Nowenną odprawianą w latach 1957-1966. Czy tylko na Ziemi Łomżyńskiej pośpiesznie postanowiono wtedy świętować zagadkową datę „958”? Z okazji Roku Adama Chętnika, sięgnijmy do jego rękopisu z r.1958 -reporterskiego sprawozdania „z przebiegu uroczystości”. Oto władze Łomży nakazały „świętować Tysiąclecie” przez „8 dni - od 22 do 30 czerwca”. Nowogród też musiał wykorzystać okazję do zaprezentowania się - przeznaczając na to wg Chętnika: „cały dzień (6 lipca 1958), i -jak na małą, zniszczoną wojnami mieścinę, postarał się dobrze”. Właśnie w tym roku Chętnik przeszedł na emeryturę i wrócił na stałe do Nowogrodu z W-wy, gdzie przez 7 lat tworzył Dział Bursztynu w Muzeum Ziemi. Teraz wspierany przez drugą żonę Jadwigę Nowicką, wznowił starania o odbudowę Skansenu. Miał wpływ na kształt prezentowanej cegiełki, poprzez udział w Komisji Obchodów. Znalazł wzór pieczęci Siemowita III, księcia mazowieckiego i pana na Czersku, którego w dokumentach opisano jako władcę Nowogrodu znad Narwi. (To w czasach Siemowita III, który był ojcem księcia Janusza związanego z Łomżą, nastąpiło zjednoczenie i usamodzielnienie Mazowsza!) Oryginał pieczęci z 1371 r. przechowuje AGAD -Archiwum Główne Akt Dawnych. Tak Chętnik opisywał obchody: „Ludność, także okoliczna dopisała.. władze miejscowe w komplecie, powiatowe i wojewódzkie.. trochę gości z W-wy i innych miast.. Ochoty było co nie miara, a program wystarczyłby na 3 dni, na co też miasteczko liczyło. Po połączeniu komitetów obchodowych, nowogrodzkiego z łomżyńskim - nastąpiły zmiany, skróty” Na szczęście Chętnik zauważył szansę do działań oświatowych: miał wykład, prelekcję a nawet zorganizował prywatnie wystawę „zabytków wykopaliskowych z miejsc po grodzisku i zamczysku..z robót ziemnych i pogłębiania rzek”- okazów, które zostały ocenione przez Muzeum Narodowe a także Archeologiczne w W-wie, jako z czasów Bolesława Chrobrego, a więc, jak pisał: -„pamiętających początki Polski”.

Znaleziony podczas wykopalisk na Starówce, przed głównym wejściem do Hali Targowej w Łomży. Jak wyglądało miejsce badań archeologicznych - pokazuje zdjęcie z 1989 r. od strony Ratusza. Efektowny egzemplarz z wieku XVII można oglądać na stałej wystawie w Muzeum Północno-Mazowieckim. Tygiel o średnicy prawie 15 cm, na trzech nóżkach- nabrał kształtu po uzupełnieniu brakujących części gipsem. Nieźle słowo tygiel namieszało w głowach skoro obrosło w tyle znaczeń i funkcji, groźnych lub miłych. Znamy tygiel kulinarny i kulturowy jest tygiel doświadczeń i tygiel oczyszczenia, są nawet całe kraje ogromnych kontrastów, jak Indie, gdzie określa się tyglem narodów mieszaninę ras, kultur i religii. Można dywagować o losach prawdy w tyglu interesów -milej wyobrazić sobie tygiel smaków. Odkrywane przez archeologów pojedyncze nóżki wskazują, że były to naczynia chętnie używane. Gliniane, toczone na kole garncarskim, następnie wypalane w piecu w atmosferze utleniającej, o przyjemnej ceglastej barwie. Użycie wewnętrznej polewy chroniło przed nasiąkaniem, co ważne bo zwykłe gliniane naczynia łatwo przenikały zapachem potraw. Forma znana od średniowiecza. Dziś nie zdajemy sobie sprawy, że w dawnej kuchni, gotowano przystawiając naczynia bokiem do paleniska. W tym przypadku wyniosłe nóżki ułatwiały wędrowanie jęzorom ognia od dołu. Czy nasze dzieci zatęsknią za pięknym i niebywale zróżnicowanym rzemiosłem garncarskim, które z końcem XX wieku właściwie przestało istnieć? Dziś powinno być wspierane ulgami a rozwijane dotacjami, jeśli dostarczy pamiątek ściągających turystów i reklamujących region. To jakby wirować w tyglu automatycznej, taniej bylejakości, nieobojętnego dla zdrowia plastiku i nadmiaru szkodliwej chemii - nie widząc swojego uwięzienia w świecie  sztuczności, nie szukając okazji do równoległego kontaktu z Naturą. W imię wygodnictwa tkwić w kręgu wszechwładnej tandety i tylko czekać na wybawcę pamiętającego naturalne składniki życia? Przecież to są podstawowe sprawy, jak kultura - zanikajaca w domach, szkołach - jeśli bez wsparcia i specjalnej ochrony. Dopiero gdy utracimy coś bezpowrotnie, zaczniemy szukać śladów? Cieszyć się choćby echem dawnej świetności? Można wyjść z tygla bezmyślności i np. próbować mocniej odtwarzać utracone lub zanikające rzemiosła, póki są hobbyści, rozumni ludzie pielęgnujący tradycję. Zauważyć w tym wiele źródeł zarobku dla bezrobotnych, uaktywnić rodaków - czy pozostać w tyglu bezradności?

Turyści odwiedzający Łomżę szukają miejsca, gdzie wszystko się zaczęło. Łatwo znajdą naturalny pomnik: pozostałość grodu czyli grodzisko, doskonale widoczne w krajobrazie Starej Łomży. Blisko 1.ooo lat piastowskiej obecności nad Narwią! Poszukiwacze prawdziwych skarbów znajdą w muzeum przy ulicy Dwornej oparte na faktach rekonstrukcje dające wyobrażenie dawnego życia. Im więcej fachowo wydobytych przez archeologów: broni, ozdób, naczyń - pieczołowicie po wykopaliskach utrwalanych dla kolejnych pokoleń - tych mniej domysłów, fantazji. Miniaturowa wizja umocnień grodu z wieżą, na tle fotografii rozlewisk Narwi jest ozdobą stałej ekspozycji w Muzeum Północno-Mazowieckim. Co jeszcze kryje ziemi w kolebce miasta, na wyniosłej skarpie Pradoliny? Prawda jest najciekawsza. Skoro dziś jesteśmy bardziej wykształceni i świadomi odpowiedzialności  za posiadane skarby, jeszcze tkwiące „tam gdzie nasze początki” - nie czekajmy „aż inni za nas to zrobią”- przyśpieszmy badanie tajemnic pod nadzorem społeczeństwa. Istnieje ważny projekt dotyczący Starej Łomży, jeśli teraz do tego nie wrócimy to kiedy? Jeśli nie my, to obcy? Odkopią po swojemu ślady znad Narwi? Inni mają napisać naszą historię? Ciekawy dokument z archiwum muzeum: w 1972 r. zgłosiliśmy, z poparciem TPZŁ (korzystając, że Zarząd Główny Towarzystwa miał siedzibę w W-wie) wniosek „o wydzielenie spod użytkowania wspólnoty wsi grodziska wczesnośredniowiecznego  zwanego „Górą Królowej Bony” o obszarze 4,5 ha.. także osady podgrodowej i Góry św. Wawrzyńca obszar 2,5 ha jako terenów zabytkowych.. uznanie tych zespołów historycznych za rezerwat archeologiczny w celu zabezpieczenia go przed dalszą dewastacją i przeprowadzenie gruntownego przebadania naukowego”. Argument podstawowy to: „dobro społeczne nadrzędne w stosunku do jakichkolwiek uprawnień i tytułu własności”. Pismo wsparli: F.Wasążnik poseł na Sejm oraz inż. T.Wachowski prezez TPZŁ o/Łomża. Efekt wieloletnich zabiegów? Odwiedziła grodzisko z ekipą Telewizji znana redaktor Halina Miroszowa i cała Polska usłyszała z ekranu, jak chłop podorywający podgrodzie zatrzymuje konia z pługiem mówiąc: -„My szanujemy zabytki Polski Ludowej”. Co dalej, każdy widzi. Minął PRL, odtrąbiono 25 lat wolności po „Solidarności”. Nadchodzi wielkimi krokami okrągła rocznica 600-lecia nadania praw miejskich Łomży. Jest wyśnione „następne pokolenie” - czy zauważy i wykorzysta szansę? Czy utworzymy w unikalnym, chronionym krajobrazie pradoliny Narwi: perłę archeologiczną, ważny punkt na turystycznej mapie Polski?

Etnograf Tadeusz Seweryn „perłami krajobrazu” nazwał kapliczki przydrożne: tkwiące „w otoku przyrody jak drogie kamienie w pięknej oprawie”. Pisał dalej: „To rozsiane w krajobrazie modlitwy ludu polskiego, rzezane lub kute w kamieniu - materializacja uniesienia serc pobożnych”. To upamiętnienie tragicznej śmierci albo dowód wdzięczności za doznane łaski. Okazji nie brakowało. Jak pisał Bruckner, wznosił je człowiek pobożny: -„uratowany od pioruna, od koni które poniosły, w miejscu cudownego objawienia, dla ochrony przed powodzią, morem, zbójcami”…Dominowała wyobraźnia, często bezimiennych, artystów ludowych. Istniał kanon powtarzanych tematów lub wzorów podchwyconych przez twórców do osobistego przeżycia. Na Kurpiach nie brakowało rzeźbiarzy-oryginałów i wielkich indywidualności, a drewna w Puszczy było pod dostatkiem. Oto coś dla znawców sztuki kurpiowskiej, co może być zaskoczeniem: wyjątkowa płaskorzeźba - wśród typowych przedstawień figuralnych, powielanych przez ludowych rzeźbiarzy. Odkrył ją i sfotografował w 1914 roku, Adam Chętnik. II wojnę światową przetrwała tylko wypłowiała odbitka, z krótkim opisem Chętnika: „Kapliczka przydrożna na słupie, pod wsią Popiołki..rzeźba miejscowa r.1881 przedstawia Grób Chrystusa i Najświętszy Sakrament..” Na zlecenie Chętnika, w 1946 roku Józef Deptuła nauczyciel rysunku z Liceum Pedagogicznego w Łomży, skopiował piórkiem w tuszu, do celów drukarskich, całą kapliczkę wg kolejnej fot. Chętnika z 1926 roku. Na kopii rysunkowej szerszy opis Adama Chętnika: „Figura kapliczkowa..przy gościńcu.. Wewnątrz: Chrystus w grobie, dwóch żołnierzy na straży i aniołowie. Fundator Józef Korwek 1881. Wyrób miejscowy, autor nieznany”..  Zagadką jest wyjątkowy pomysł na kapliczkę przydrożną. Dlaczego temat nie powielony przez innych, czy dlatego, że okazjonalny - wielkanocny? Dzięki wędrówkom Chętnika, mamy kolejny przykład wielkiej różnorodności w sztuce kurpiowskiej. Skąd się wziął na Kurpiach ten absolutny unikat, znany tylko w tym jednym egzemplarzu? Tajemnica czekająca na cierpliwego badacza, być może do odkrycia w rękopisach Adama Chętnika, np. przez zespół, który podejmie się opracowania drukiem Jego dzieł zebranych.

Pasjonujące odkrycie „z czeluści magazynów muzealnych”: nieznana fotografia, odbitka dobrej jakości - nie opisana. Jakby Chętnik chciał coś zataić po uwiecznieniu niby zwykłego, choć uroczystego spotkania przy ognisku. 100 lat później zagadka rozwiązana (częściowo). W negatywach szklanych pierwszego fotografa Muzeum, Zygmunta Dudo z lat 50 ub.wieku zachowała się reprodukcja strony nieznanej przedwojennej broszury: m.in. ze wspomnianym tajemniczym zdjęciem. Słabo rozpoznawalna kopia, ale jest podpis: „Zakonspirowany obóz skautów wiejskich (junaków) na Kurpiach, pod wsią Morgowniki w lipcu 1913 r. Młodzież z powiatów: łomżyńskiego, kolneńskiego i ostrołęckiego. Drugi z prawej w kapeluszu Antoni Jaros (z Łowickiego) instruktor tajnego skautingu wiejskiego..” Wyobraźmy sobie ryzyko pracy dla Ojczyzny wtedy, pod zaborem rosyjskim. Adam Chętnik wyprzedzał swoje czasy na wielu polach: założył np. w Nowogrodzie pierwszą bibliotekę publiczną, współorganizował Ochotniczą Straż Pożarną, ruch spółdzielczy, prowadził tajne nauczanie aktywnie przeciwstawiając się rusyfikacji. Nie tylko „tworzył historię” inicjując lub biorąc udział w ważnych, patriotycznych działaniach - także uwieczniał ważne wydarzenia, choć to były czasy, gdzie kosztowną rzadkość, zwłaszcza na wsi - stanowił aparat fotograficzny, dostępny raczej dla księdza lub nauczyciela. Znaczący wydatek dla Chętnika, który postanowił założyć własne Muzeum w rodzinnym miasteczku. Dowiadujemy się z informacji (na szklanej kliszy), że udaje się Chętnikowi wyjechać w 1912 roku do Lwowa, gdzie wziął udział w kursie instruktorskim Polskich Drużyn Strzeleckich - że przyłącza się energicznie do zakładania pod zaborem rosyjskim skautingu, przystosowania go do potrzeb wiejskich pod nazwą: Junactwa. Daje osobisty przykład jako Naczelnik jednej z drużyn - wspierając młodzież także jako redaktor wydawnictwa pod nazwą „Drużyna” - „wychodzącego jawnie w Warszawie”. Staje się właściwie twórcą nowego ruchu wśród mieszkańców wsi, działa dla Polski wymazanej z mapy świata przez zaborców. Ogłasza cały szereg drukowanych poradników dla tej formacji niepodległościowej. Czy taką tradycję - pod jej  pierwotną nazwą - zapomnimy? Ruch harcerski to bardziej skupiska miejskie, ruch junacki - zawsze bliżej przyrody, mógłby rozkwitnąć, dodając godności życiu wiejskiemu. W ramach modnego dziś „odtwarzania historii” warto przyjrzeć się tej zapomnianej Wspólnocie wolnych ludzi. Godło i znaczek Junaków to orzeł, który wznosi się nad literami: B.O.C.N.P. czyli: Bóg - Ojczyzna - Cnota - Nauka - Praca.

Szczęśliwie w Muzeum Północno-Mazowieckim przetrwała interesująca, choć mocno wyblakła fotografia z przełomu XIX/XX wieku. Udało się zwiększyć kontrast i przywrócić pamięci niezwykłą galerię typów męskich z eleganckimi wąsami oraz liczną grupę pań na łyżwach. Także rewię mody, zwłaszcza zdumiewających kapeluszy, niepraktycznych ale jakże malowniczych podczas statecznej jazdy figurowej!  Kto wie czy dostojne Państwo z towarzystwa - z ogromnym kapeluszem i melonikiem: to może specjalnie upozowani właściciele lodowiska? Obok urzędnik w mundurze i kolejny łomżyński poddany jaśnie panującego Cara rosyjskiego: w cyklistówce i fachowym stroju przypominającym instruktora. Jak to możliwe, że ponad 100 lat temu mieszkańcy potrafili zorganizować aż 3 ślizgawki w Łomży? Poświadcza to reporterska relacja gazety „Echa płockie i łomżyńskie” z grudnia 1902 roku: -„(Skoro) powierzchnię wód pokrył lód gruby, rower i wiosło poszły w zapomnienie i ustąpiły miejsca łyżwom… Zawrzało więc u nas, wioślarze mają swoją ślizgawkę w ogrodzie d-ra Szyszki przy ulicy Zamiejskiej, straż ogniowa znowu swoją w ogrodzie p. Jewielitego obok dawnego cmentarza starozakonnych, a przedsiębiorca prywatny p. Czochański  ma ślizgawkę w swoim własnym ogrodzie przy ulicy Nowogrodzkiej. (..)  nadzwyczaj trafnie postąpili ci i owi inicjatorzy, że ceny biletów wejścia na ślizgawkę doprowadzili do minimum.” Dla przykładu u wioślarzy za wejście bez muzyki 5 kopiejek, z muzyką 15 a bez łyżew 2 kopiejki - w dodatku „członkowie kółka i ich rodziny, jak również ucząca się młodzież nadto korzystają z ustępstwa 30 %.” W rezultacie ze ślizgawek korzysta liczna „rzesza amatorów”. Gazeta zachęca: -„Sport ten, uprawiany umiarkowanie i uważnie, jest dobrym i pożytecznym. Za granicą, szczególnie w Anglii.. obok młodzieży w liczbie sportsmenów spotkać można i starców siwowłosych.” Jaka pamiątka zostanie w Muzeum - po jednej, miejskiej ślizgawce z roku 2015 ?

Rozszerza się w zbiorach Muzeum Północno-Mazowieckiego poczet cesarzy rzymskich, których monety trafiły w okolice Łomży. Ostatnio odkryto nad Narwią ślad z czasów Lucjusza Werusa. Doceńmy wędrowca, który prawie 2 tysiące lat temu, zapewne z duszą na ramieniu zapuścił się z porcją denarów na ziemie plemion w jego mniemaniu: „barbarzyńskich”. Od strachu musiała być silniejsza chęć wymiany srebra na „złoto Północy” czyli bursztyn oraz skóry, miód itp. dobra pożądane przez Rzymian. Posiadacz denara nie musiał zbytnio wychwalać władcy dla podkreślenia siły nabywczej - piękna moneta robi wrażenie. Tytuły władcy też: Imperator Caesar Lucius Aurelius Verus Augustus. Współrządził z Markiem Aureliuszem od 161 do 169 roku - to pierwszy w dziejach Imperium okres współwładztwa. Konsul i trybun, wysłany dla poskromienia Partów - wolał zająć się rozrywkami w Syrii, działania wojenne zostawiając swoim dowódcom. Po zawarciu pokoju - nie odmówił sobie triumfalnego powrotu do Rzymu. Zmarł w drodze powrotnej z kolejnej wyprawy wojennej, zaliczony w poczet bogów. Ciekawsza od wizerunku władcy-bawidamka, wydaje się tajemnicza postać na rewersie. W lewej ręce dzierży róg obfitości, na drugiej widać glob. Cóż to znaczy? Róg symbolizuje dobrobyt, a napis i glob wskazują na Prowidencję - uosobienie Roztropności. Badanie monet jest pasjonujące: oznaczanie personifikacji w mennictwie rzymskim rozpoczęto już w XIX wieku, ale jak zauważa Katarzyna Balbuza w solidnym opracowaniu naukowym: są przykłady „wielu monet z ogromnego zespołu typów i przedstawień (gdzie) trudno o jednoznaczne rozstrzygnięcia, z jakim bóstwem lub cnotą mamy do czynienia”.

Wśród fotografii Adama Chętnika szczególnie ciekawe są migawki przedstawiające życie codzienne i sposób wykorzystania przedmiotów, które trafiały do jego Muzeum Kurpiowskiego. Jak dowodzi zdjęcie z I poł. XX wieku, oprócz licznych grup kolędujących po chałupach z turoniem lub niedźwiedziem - czasem wystarczyło dwóch wędrowców z gwiazdą (i koszykiem na podarunki), którzy zapewne musieli prezentować bogatszy repertuar śpiewaczy. Tematykę bożonarodzeniową wtedy swobodniej poszerzano o warstwę obyczajową, więc były to utwory nie nadające się do użytku w kościele. Wobec surowości bytowania na odludziu lub w ostępach puszczańskich musiały powstać „piosnki wesołe i niewinne ludu w czasie świąt.. po domach śpiewane”. Już w 1843 r. M. Mioduszewski w dziełku „Pastorałki i kolędy” uznał, że zawsze „najswobodniejszą zabawą” były „familijne i sąsiedzkie odwiedziny” zwłaszcza świąteczne. „Przy długich wieczorach i braku innych rozrywek” pastuszkowie Betlejemscy stawali się źródłem „różnych Pastorałek, w których dość trafnie opisywano rozmaite przygody, ubóstwo, dary i radość z narodzenia Chrustusa” - ale już nie egzotycznych, a naszych pastuszków. Na szczęście wiele takich pereł z dziedzictwa kultury ludowej zebrał wrażliwy ksiądz Władysław Skierkowski („Puszcza Kurpiowska w pieśni”). To u niego można znaleźć „Scęśliwe Betlejem” - starą twórczość rodzimą, nieco frywolną - z której warto zacytować fragment: „ (3) U nas, w ostrołęckiem, na puscy w starostwie / Nie bułbyś się rodziuł, mój Jezu, w ubóstwie / Mawa izbów wziele i miętkie pościele / Bułbyś lezał jek w puchu.  (4) Niałbyś i kosulke z partu cieniutkiego / Sukmane do kolan z sukna puscańskiego / Faworecek drogi, kurpsiki na nogi / Byśwa Tobzie zrządzili.  (5) Niałbyś i kapuste i buracki, Panie / Z tłusto zieprzozino, zawse na śniadanie / Mleka z jagiełkami, chlebek z kartoflami / Z miodem wódki flaseckę.  (6) A na obziad byśwa skrzecków naskwarzyli / I kasy grycanej tłusto nakrasili / Zając, kuropatwy, choć połów niełatwy / Byłby, Panie, dla Ciebzie.” Z takim uczuciem i gościnnością mogli zwracać się tylko świadomi stałej obecności kogoś szczególnie bliskiego, kochanego. Mimo mrozu kolędnicy ciepło i serdecznie dziękowali śpiewem: Temu, co się narodził, aby nas wyswobodzić: „Z tej niewoli satańskiej”. Więc: „Przyjnij serca chęci, niej Kurpsiów w panięci / Tu na puscy i w niebzie.”

To było niezwykłe spotkanie ze sztuką ludową, gdy w 1973 roku Muzeum łomżyńskie zorganizowało we wsi Łyse konkurs na wypieki obrzędowe. Niespodziewanie pojawiła się nowość: szopki betlejemskie z ciasta. Dzięki pracy muzealników te miniaturowe dzieła sztuki nie pozostały anonimowe. Kilka prezentowanych tutaj szopek wykonali: Stanisława Bakuła, Maria Suchecka i Józef Staśkiewicz ze wsi Strzałki oraz Stefania Konopka ze wsi Tatary. Jak wiadomo - pomysłodawcą szopek jest św. Franciszek z Asyżu. Stały się powszechnie znane na wszystkich kontynentach jako okazja do przekazania osobistych i uniwersalnych uczuć - a każda inna, dzięki regionalnym odmianom. Dla samowystarczalnych Mazowszan z Puszczy Zielonej tradycyjna religijność to oczywiste i niewyczerpane źródło natchnienia Na gruncie wiejskim szczególnie wykształciły się niezwykłe możliwości użycia form prostych, bardziej przekonujących artystycznie. Co ważne: łączących motywy  religijne z codziennymi, odzwierciedlającymi otoczenie znad Narwi - jak drzewa i zwierzęta, elementy stroju i fryzur, lokalnych zajęć. Trudno o bardziej wzruszające inspiracje twórcze. Wesołych Świąt  A.D. 2014 !!

Muzeum Północno-Mazowieckie przechowuje kolekcję odbitek drzeworytniczych Tadeusza Romana  Żurowskiego z Warszawy (1908-1985). Jest wśród nich duża praca (w załączeniu fragment): panorama Skansenu nad Narwią. Wykonał ją po śmierci swojego przyjaciela, doc. dr Adama Chętnika. To uwiecznienie dzieła życia Wielkiego Syna Ziemi Kurpiowskiej, ale także testamentu Chętnika - wystarczy spojrzeć pobieżnie aby przekonać się, czego z zamierzeń założyciela Muzeum jeszcze nie udało się wykonać.  Przede wszystkim brak…kościoła. Czas głośno zawstydzającą prawdę powiedzieć: pół wieku minęło od czasu powstania drzeworytu z wizją przyszłości, jak to możliwe że jeden z dwu pierwszych Skansenów w Polsce wciąż niedokończony? Tu na rysunku Żurowski umieścił na skarpie Wzgórza Ziemowita drewniany kościół z  dzwonnicą.  Pod uwagę brany był zabytek XVIII -wieczny, jeszcze piszący te słowa podróżował aby wykonać dokumentacje fotograficzną - z kontynuatorką testamentu Chętnika jego żoną Jadwigą - do wsi Zawady, skąd planowano przenieść kościół. Ostatecznie kierowniczka Skansenu nie dostała zgody. Czy ktoś z ówczesnych decydentów miałby dziś odwagę uzasadnić odmowę, dlaczego rzucano kłody pod nogi twórcom jednego z najsłynniejszych Skansenów na świecie? Ideologiczna zapyziałość ówczesnej Łomży wygląda groteskowo dziś - w kontekście kościoła, który niedawno przeniesiono do Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu. Tam udało się uratować świadectwo nie tylko ciekawej architektury, więcej - kościół żyje, odprawia się w nim msze święte, nawet zawierane są związki małżeńskie - kolejne młode pary przysięgają sobie wierność w nastrojowym zabytkowym wnętrzu. Czy spełnione zostaną marzenia założyciela Muzeum? Przecież nie sposób pokazać w pełni tradycyjnego obrazu wsi kurpiowskiej, przesiąkniętej wiarą - bez czuwającej nad chatami świątyni.

Gdy wskrzesiciel Niepodległości Józef Piłsudski na czele I Kadrowej przekraczał granice Ojczyzny pod zaborami, to nie witały go kwiaty, ale trzask zamykanych okiennic ! A jednak łączyła naród polski silna więź duchowa - mimo rusyfikacji, germanizacji, wśród szykan i represji administracyjnych trzech sąsiednich państw zaborczych, które Polskę podzieliły między siebie na długie 123 lata zniewolenia. Dziś w cyfrowym chaosie informacyjnym jeszcze bardziej doceńmy świadków czasu przełomu - książki pachnące papierem, te prawdziwe chronione w  muzeach - pamiątki odzyskania wolności, czyż nie zawierają więcej wzruszeń, łez? Są tam nieznane fotografie - wiele z nich przemilczano, długo nie byliśmy świadomi ofiary krwi naszych dziadków, znaczenia naszych miast w czasach walk o niepodległość, wśród nich Łomży. W 1917 r. ponad 3 tys. żołnierzy Legionów  Polskich z inicjatywy Piłsudskiego odmówiło złożenia przysięgi „braterstwa broni wojskom Niemiec i Austro-Węgier”. Karą było internowanie, początkowo w Szczypiornie potem w Łomży - w koszarach przy Alei Legionów. Mieszkańcy organizowali zbiórki żywności i pieniędzy dla ok.1700 szeregowców i podoficerów, pomagali w ucieczkach. To były czasy solidarności, wyjątkowych ludzi także zdarzeń, które można rozpatrywać w kategoriach cudu. Pamiętne lekcje odwagi: jak przetrwać wobec codziennego zastraszania, w ciemnościach niewoli - przecież rozbicie narodu polskiego, rozdarcie wspólnoty miało być trwałe. Najbliżsi sąsiedzi Polski wymazali ją z mapy Europy. Wcielano polskie dzieci do obcych wojsk, by strzelały z rozkazu silniejszych do siebie nawzajem. Stale musimy sobie przypominać: wolność nie jest dana raz na zawsze. Nasza siła duchowa musi być zwielokrotniona codziennym staraniem o utrzymanie niepodległości.

Wystarczył jeden światły człowiek, wybitny organizator i gospodarz, aby wykonać pracę godną armii urzędników. O kim mowa? W ub.r. przed ratuszem łomżyńskim archeolodzy znaleźli kilka szklanych pieczęci, które dziś zaprezentowano w Muzeum Północno-Mazowieckim na wystawie "Archeologiczne zagadki Łomży". Były reklamą huty i potwierdzały pojemność butelki (dawna kwarta to dziś 1 litr). Stosowane od XVI w Belgii i Francji, do Polski trafiły w wiekach XVIII-XIX. Spośród odkrytych pamiątek zwraca uwagę stempel Huty Sztabin (1 z lewej na zdjęciu), świadek swoistego "cudu nad Biebrzą". Oto w niewielkiej wsi hrabia Karol Brzostowski dokonał rewolucji w wielu dziedzinach i choć panujący wówczas rosyjski zaborca zdusił jego dorobek - to co wprowadził jeden gospodarz budziło podziw, długo działało i wciąż inspiruje naśladowców. Hrabia Karol dał przykład, co można zrobić mimo przeciwności losu. Oto jeden człowiek znosi u siebie pańszczyznę, wprowadza dzierżawę i płodozmian, zakłada hutę i jako pierwszy w Królestwie Polskim wprowadza telegraf (połączył hutę z dworem), uruchamia cegielnię, fabrykę maszyn rolniczych, browar i gorzelnię - tu uwaga: mimo produkcji alkoholu pijaństwo było surowo karane ! (wysokie grzywny dla szynkarza za upijanie klienta). Były kary dla złodzieja i co więcej: także dla urzędnika nie szanującego czasu chłopów ! Hrabia Karol założył jeszcze Kasę Pożyczkową, ubezpieczenie od ognia i zorganizował samorząd wiejski. Wprowadził nawet zabezpieczenie socjalne: wypłacał zasiłki bezrobotnym, zadbał o bezpłatną opiekę lekarską, obowiązkowe szkolnictwo - przyuczenie do zawodu. Jak to możliwe - jeden człowiek?

Szokującego odkrycia dokonaliśmy w 1969 r. Nie było okazji, aby wcześniej to opublikować. Pierwszy taki przypadek w historii muzealnictwa łomżyńskiego. Ten typ budownictwa był czymś oczywistym bardzo długo, a miał zniknąć z naszego krajobrazu dopiero w II poł. XIX wieku. Jeszcze Gloger zamieścił w swojej książce „Budownictwo drzewne w Polsce” fotografię z 1907 r „ostatniej a zarazem najstarszej kurnej chaty” z gub. grodzieńskiej. Okazało się, że - podczas częstych wyjazdów z Jadwigą Chętnikową, żoną założyciela Skansenu Kurpiowskiego  i Muzeum Północno-Mazowieckiego - to nam w XX w. przypadło w udziale odkryć nad Pisą ostatnią, użytkowaną kurną chatę. Jak opowiadali właściciele ziemi, dziadkowie spędzili tu dożywocie, potem pomieszczenie wykorzystywano jako kurnik. Chaty bez komina zwane też dymnymi, miały u szczytu otwór dla ujścia dymu - tędy dodatkowo wchodziło światło. Pod takim okienkiem palono ognisko, oświetlające wieczorem wnętrze, gotowano pożywienie - jednocześnie ogrzewając się w jednej izbie wspólnie z ptactwem lub jakimś innym zwierzęciem hodowlanym. Zanim ktoś wyciągnie pochopne wnioski z dzisiejszego punktu widzenia, niech pomyśli o nierzadko goszczącej na wsi biedzie i zaradności wbrew przeciwnościom losu. Wg przysłowia, zapisanego przez Zygmunta Glogera: „Nawet dym słodki w swojej chacie”. Dawniej kurne chaty były powszechne, spotykane nawet na tzw. Zachodzie.

Rezerwat Czarnia to dziś relikt Puszczy Zielonej ograniczony do 86 ha. Tutaj w 1962 roku Zygmunt Dudo uwiecznił dla Muzeum w Łomży, dwie ostatnie sosny bartne sprzed ok 300 lat: widoczny podłużny otwór to wejście do barci w żywej sośnie. Niestety, dziś pracę bartnika kurpiowskiego możemy zobaczyć tylko na rysunku, np. prezentowanym obok z 1881 roku. Na szczęście zamiast domysłów, rysunek uzupełnia autentyczna relacja Zygmunta Glogera z miodobrania pod Łomżą, opisana w Encyklopedii Staropolskiej: -”..u krewnej w Mężeninie.. bory były rozległe.. a w nich, co paręset kroków szumiała sosna, zwana „barcią”. Bartników w tym majątku nie było, tylko przyjeżdżali dwa razy w roku z puszczy nowogrodzkiej.. Na wiosnę podmiatali pszczoły z zimy, t.j. oczyszczali barcie.. we wrześniu przybywali na główne miodobranie”.. Bartnik Maciej z bratem do pomocy.. nazajutrz od rana byli w lesie”.. a dzieci z majątku niecierpliwie czekały na przechadzkę do barci. Hukając w gęstym boru odnajdywały ich pracujących:  Maciej przyszedł z „leziwem” czyli mocnym sznurem z nawleczoną nań ławeczką. Zarzucał połowę sznura dookoła sosny, a lewą robił pętlę czyli „strzemię” do włożenia nogi, następnie drugą połowę zarzucał wyżej, by zrobić tam drugie strzemię. ”Sznur obciążony z jednej tylko strony drzewa, nie mógł ześlizgnąć się po chropowatej korze, a bartnik tymczasem z dziwną zręcznością odwiązując strzemię dolne, robił z niego nowe ponad sobą i tak szedł coraz wyżej i wyżej, podobny z dala do muchy, siedzącej na boku świecy.. a nam biły serduszka z obawy, żeby Maciej nie spadł. Ale on siedział już na ławeczce swego leziwa, oparłszy się nogami o sosnę i gospodarował  bezpiecznie w barci jak u siebie w izbie.. Wciągał podawane mu: króbkę na plastry, wąklicę z podkurem i nóż długi, obosieczny.. Podziwialiśmy jego względem pszczół odwagę, bo nigdy sitkiem głowy, a rąk rękawicami nie osłaniał, kark tylko miał osłonięty włosami, ponieważ starsi Kurpie nosili wówczas długie włosy, na karku podwinięte…Maciej wynagrodzenie miodem otrzymywał..”

Wyjątkowe znalezisko z terenu Łomży, gdzie tyle wojen i prac budowlanych przeorało miasto. Skarb z najnowszych wykopalisk A.D. 2013, odkryty w pozostałościach kamienicy z ul. Rządowej, przy narożniku Woziwodzkiej - Radzieckiej. Urokliwa rzadkość: łubek - wstęga ze srebra, długości ok. 23 cm. Wewnętrzna strona ma wyryte westchnienie zalotnika: „ŁUPKU WOKROGŁOŚCI SWOJEY ZJEDNAY MI ŁASKE U NAMILSZEY MOJEY”. W zbiorach Muzeum Północno-Mazowieckiego to najstarszy ślad prywatnego piśmiennictwa polskiego, być może z XVI wieku. Polszczyzny tym cenniejszej, że zwykłych mieszkańców a nie królewskiej, kościelnej czy miejskiej administracji. Czuły fragment życia staropolskiego, wiele mówiący o przyjaźni, przywiązaniu, niewinności i skromności ówczesnych łomżan. Jak rozszyfrować tajemniczy przedmiot? Warto przeszukać teki artystów tej miary co Matejko, Norblin. Mniej znany rysownik z II poł. XIX wieku a bardzo pracowity, Kajetan Kielasiński, również docenił ozdobę skroni - jako coraz rzadszy relikt, wypierany przez produkcję fabryczną. Kielasińskiego wspomina A. Jacher -Tyszkowa w artykule o „Grafice polskiej XIX w jako źródle do badań nad strojem ludowym” i podkreśla staranność akwarel, opisanych, sygnowanych - rysowanych z natury ludowych obrzędów, obyczajów i porównawczo: strojów z dzieł innych autorów, nawet z pieczęci i dawnych Kodeksów. Niezawodny Gloger w „Encyklopedii staropolskiej” objaśniał: -„był to rodzaj korony i wieńca zarazem, strój głowy dziewcząt polskich” zachowany na wsi pod nazwą „czółka” i uzupełniał, że dawniej: „pod łubek ślubny wkładała matka córce - kęs chleba, grudkę soli i pieniądz”. Gloger odkrył też, że tajemniczy „łubek” uwiecznił w wierszu mistrz Jan Kochanowski:  -„Kwiatki na łubce obszytej /usadzę w nadobne koło /i wsadzę na twoje czoło. Z kolei Mistrz Jan Matejko rysując „Ubiory w Polsce” (wyd. 1875 r), w grupie mieszczan z lat 1588-1632 uwiecznił dziewczę w łubku (przy białej koszuli kreza, na głowie łubek z wiankiem), a wzór wziął z fresku na krużgankach Dominikanów w Krakowie. Jak wygląda nasz mazowiecki oryginał, można zobaczyć na wystawie „Archeologiczne zagadki Łomży”, w Muzeum przy ul Dwornej.

Któż nie zna przygód barona Munchhausena? Na Mazowszu Kurpiowskim też był niezły zawadiaka, którego przygody uwiecznił Adam Chętnik (niestety w krótkim opowiadaniu) gwarą, w książeczce „Gadki kurpiowskie”. Dziwnym trafem wydawca z 1971 r. nie wykorzystał artystycznych ilustracji z lat 40-tych Bohdana Nowakowskiego z Warszawy, u którego Chętnik zamówił rysunki do książki. Zostawmy na boku problemy z PRL-wską cenzurą i zauważmy urodę unikalnej scenki  w opracowaniu rysownika, do gadki „O bartniku łgarzu” - z archiwum Muzeum Północno Mazowieckiego. Jakież to perypetie miał kurpiowski łgarz? Zmyślał historie na poczekaniu, mieszając prawdę z fikcją: a zaczęło się od szukania szczęścia w świecie, bo sprzykrzyło się życie w chałupie starego ojca. Jak na bartnika przystało znalazł robotę: doglądanie trzystu uli. Lubił miód z chlebem, więc rzetelnie liczył pszczoły powracające co wieczór. Razu pewnego zabrakło jednej. Znalazł ją, niecałą bo przód już wilki zdążyły rozszarpać. Zad pszczoły postanowił upiec nad ogniskiem. Wlazł na choinkę z suchym czubem, obarem na Kurpiach zwanym. Na wierzchołku pomyślał, że skoro do nieba niedaleko, a dziura nad głową gotowa to i ciekawość zaspokoi. Wsparł się łokciami o krawędzie obłoków i patrzy: (cytat) ..”az tamoj w kącie siedzą na stołeckach śwanty Psioter i śwanty Wit .. w seśdziesiąt seść grają zamasiście”. Nie zauważyli go, a że niedaleko leżał zgrabny scyzoryk  składany nikomu niepotrzebny, więc wziął go sobie na pamiątkę z nieba. W pośpiechu pomylił dziurę w obłokach - niżej nie było choinki. Na szczęście znalazł jęczmienne plewy, ukręcił z nich gruby postronek, po którym zsunął się na ziemię. Gdy brakło sznurka, rwał od góry i sztukował na dole. Na koniec wpadł w błoto między żaby, a gdzie one tam i bociany - ani się obejrzał, a zaczęły mu na kapeluszu budować gniazdo. Ze strachu w nogi do chałupy po rydel i odkopał się z tego błota. Jednak w obawie przed gospodarzem, któremu nie upilnował pszczoły - uciekł do ojcowej chałupy pod Kadzidłem, gdzie do dzisiaj siedzi i czeka lepszych czasów. Może AD.2014 doczekamy zdolnego literata, którego zachwyci temat godny rozwinięcia? I Łomża niegorsza - pewnie też ma swojego Łgarza, tylko kto odważny opisze jego osiągnięcia?

Scalanie na siłę różnych kulturowo ziem przynosi śmieszne efekty, porównywalne z unijnym prostowaniem bananów i urzędowym „nazywaniem warzyw owocami”. Już wiele lat temu powstał album pod szokującym tytułem „Krainy Podlasia” gdzie Europejczycy wschodniej orientacji w jednym worku pomieszali Warmię i Mazury z Mazowszem Kurpiowskim i Łomżyńskim oraz oczywiście z Białostocczyzną. Białystok, Suwałki i Łomża poprzez kosztowne Parady i Święto Podlasia mają stać się jedną Kolorową Rodziną. W ramach „tej wolności” nie egzekwuje się deklarowanej urzędowo ochrony i czystości języka ojczystego - wg szyldów i banerów jesteśmy prawie Ameryką, a „Pan Tadeusz” już nie jest obowiązkowy. Lawinowo coraz mniej grzeczności na co dzień, a na niedoinwestowane Bastiony Kultury: Muzea, patrzy się jak na przedsiębiorstwa, które przynoszą marne zyski. Pilnujmy, aby jeszcze nazwy Zamku łomżyńskiego ktoś nie awansował do „godności podlaskiej”. Muzea bez względu na modę, będą bronić prawdy historycznej. Najnowsza wystawa w Muzeum Północno-Mazowieckim w Łomży przedstawi badania wykopaliskowe z terenu miasta. Także odkrycia muzealne z 1967 roku na obszarze, gdzie niegdyś stał murowany Zamek - a ściślej: budynek zwany Skarbcem przy ulicy Senatorskiej, najdłużej istniejąca resztka zabudowy Dworu Książęcego. Tajemniczy budynek o dziwnym kształcie, pełnił do czasu rozbiórki rolę Archiwum (oznaczony strzałką na fragmencie mapy z 1805 roku - wg kopi z Archiwum Państwowego w Łomży). Na zdjęciu szóstak z portretem króla Jana Kazimierza z 1664 roku - jedna z monet odkrytych w 1967 r. - wśród szczątków cegieł, posadzki, dachówek - w czasie poszukiwań Skarbca. Najciekawsze  znaleziska z terenu miasta: efekty prac ratowniczych i nadzorów archeologicznych, Muzeum planuje zaprezentować w połowie lipca 2014 roku, w siedzibie przy ulicy Dwornej. Wiele z tych okruchów  przeszłości - przez setki lat ukryte pod miastem, zobaczymy po raz pierwszy.

W zbiorach Muzeum Północno-Mazowieckiego istnieje zbiór fotografii z lat 70. dokumentujących Stację Wąskotorową. Skansen Kurpiowski posiada dwa oryginalne wagoniki, zabezpieczone i przechowywane w depozycie. Co więcej: Łomża ma skarb zapomniany, nieremontowany - przedwojenny, oryginalny budynek po kolejce wąskotorowej w Łomży - powoli zapadający w ruinę. W tym pierwotnym miejscu z resztkami infrastruktury kolejowej powinno już dawno powstać muzeum ciuchci, wraz ze ściągniętym egzemplarzem jednej z ostatnich dawnych lokomotyw wąskotorowych w Polsce.  Zabrakło miłośnika tematu na miarę ś.p. animatora kultury Wieśka Sielskiego - lidera, który potrafił łączyć w głowie niedoceniane fakty i uparcie realizować pomysł, tworząc zespoły fachowców. Dziś możemy pójść jego śladem, opracowując projekt przywrócenia miastu perełki turystycznej: słynnej „ciuchci”. To ostatni dzwonek do ratowania całego terenu dawnej kolei wąskotorowej dla społeczeństwa, zanim jakiś kombinator zaskoczy nas „zagospodarowaniem ugorów, chaszczy i śmieci”, wg znanych już procedur. Można na poważne ratować zabytki, można też obrócić wszystko w kpiny w stylu „scalania” Hali Targowej z Kinem Mirage. Lubimy tragikomedie i trwonienie energii społecznej a czas ucieka. Bliski już moment  rozpadu historycznych pozostałości wąskotorowych - czy wtedy powstaną „zespoły do roztrząsania problemu” pt.: -„Jak mogło do tego dojść na naszych oczach?” Na razie do Muzeum trafiają prawdziwe eksponaty, jak niedawno pozyskana czapka PKP z Łomży. Czekamy na kolejne dary lub użyczenie: biletów, zwłaszcza fotografii.

Podziękowanie należy się Pani Małgorzacie z Łomży, która kolejarską czapkę swojego Ojca Franciszka ze Stacji Łomża, przekazała do zbiorów muzealnych, a do skopiowania - Dyplom z listopada 1973 roku, upamiętniający jak odnotowano: „długoletnią i wzorową pracę na PKP”. To pamiątki po ok. 30 latach pracy, która - co nie wszyscy zdają sobie sprawę - w tym zawodzie, była traktowana jako coś więcej - jako odpowiedzialna służba. Jeszcze sa pasjonaci, którzy cenią godność zawodowa, szacunek do tradycji kolejarskiej. Czy pozostaną tylko wspomnienia z nostalgią? Szkoda, że prawdziwych miłośników parowozów jak na lekarstwo, a co jakiś czas kolejny aktywista chciałby tylko otworzyć „własną stronę internetową z cudzymi fotografiami”. Czas upływa, a jakoś brak dyskusji o losach resztek np. po kolejce wąskotorowej. W takiej atmosferze ogólnego bezwładu, aż trudno uwierzyć w opowieści znajomych wracających z Węgier, którzy podobno w tamtejszym muzeum kolejnictwa zaglądali do środka wielu pojazdów na torach i w parowozowni, a dzieci mogły objechać teren wystawienniczy, siedząc okrakiem na miniaturowych wagonikach. Może kolejne dary i niesłabnące zainteresowanie historią kolei będzie impulsem dla miłośników tradycji - zwolenników konkretnych działań, a nie tylko gawęd?

Po zmianie ustroju, wśród monet okolicznościowych takich jak Solidarność, w 1991 roku Narodowy Bank Polski upamiętnił też 200 rocznicę Konstytucji 3 Maja. Na fot. widok tej monety, na tle unikalnej publikacji- 1916 rok, Łomża, tytuł: „W rocznicę Konstytucji 3 Maja”. Porównajmy znaki czasu: monogram królewski a nad nim jakby poderwany do lotu orzeł w koronie, z symbolami władzy, jabłkiem i berłem. Na awersie dla podkreślenia ciągłości królewskiego rodu, orzeł znowu w koronie. Jesteśmy z tego dumni: na kuli ziemskiej dwa wielkie narody wskazały źródła wolności: amerykański - pierwszą konstytucją na świecie, a potem naród polski - pierwszą konstytucją w Europie! To źródło siły do zbiorowego przetrwania kolejnych zagrożeń: przykładem wspomniany niskonakładowy druk z Łomży. Wzruszające, jaką strawą duchową  karmiło się małe miasto w czasie I wojny światowej: oto dochód z druku -„całkowity na rzecz Miejskiej Biblioteki 3 Maja”, wydawca: Towarzystwo Szerzenia Oświaty Drukowanym Słowem, skład główny ul. Dworna 24, udziela bezinteresownie porad przy tworzeniu bibliotek i w zakresie samokształcenia”. Autor z Łomży „C.Z.” pisze w chwili „gdy krwawe pługi zorały ziemię naszą”...a dla żołnierza powracającego z okopów rocznice „stają się sztandarami pracy i czynu”. Streszcza pamiętny dzień 3 Maja 1791 roku, kiedy czytano Ustawę Zasadniczą czyli Konstytucję -„przy natłoku różnych ludzi w Izbie, na schodach, w podwórzach i na Placu Zamkowym”. „Kilka godzin trwał spór” -ale wieczorem „zaprzysięgli ją Król, senatorowie, posłowie oprócz 13 opornych”. Oto „akt twórczy zbiorowej woli narodu, czyn praojców, przekazany w spuściźnie testament przykazań narodowych”. Przede wszystkim zniesienie konfederacji i liberum veto, głównych powodów „bezrządu i anarchii.. pierwszego lepszego magnata”. Cały naród rządzi krajem, tworzy nowe prawa lub ograniczenia. Sejm poprzez młodych przedstawicieli „zaszczepi zasady równości braterstwa”, aby w jedności „oprzeć się przemocy sił zewnętrznych”. Konstytucja nadaje też „rozległe prawa mieszczanom i polepsza dolę chłopa”. Na ówczesne stosunki Polska zyskiwała „reformę wielką i zdumiewającą” - choć bez poparcia „ogółu szlacheckiego”, co zwłaszcza późniejsza Targowica odwróciła za argument przeciw Konstytucji. „Ustawa Rządowa pozostawiała szlachcie dawne prawa ale mieszczaństwu nadała rozległe przywileje”- np. należne miejsce w organizacjach społecznych i politycznych (zwłaszcza udział w Sejmie) oraz możliwość wchodzenia w stan szlachecki. „Zapanował w sferach reformatorskich niebywały zapał i tkliwość uczuć... szlachta tłumnie zapisywała się do ksiąg mieszczańskich, wydawano obiady na cześć mieszczan”. Stan rycerski „okazywał szczerą uprzejmość” otrzymując w zamian „poszanowanie i wdzięczność czułą”. „Na Sejmie w imieniu mieszczan” zapewniono postawę rzetelnych obywateli -„krocie rąk naszych i piersi stanie na obronę wolności… u każdego gotowe serce i oręż w domu”. „Nie były to czcze słowa. Setki ludu warszawskiego”…zapisało chlubna kartę… budując szańce Pragi i w czynach Kilińskiego. O chłopów dopominał się Kołłątaj: -„nie może być ten kraj wolny, gdzie człowiek jest niewolnikiem”. Choć Konstytucja nie zapewniła „zmiany radykalnej” udało się usankcjonować „pewną kontrolę” i „wzięto w opiekę lud wiejski”, bo trudno o wyłom w mentalności, gdy „w całej Europie działo się nie lepiej, a w Rosji nie było nawet najmniejszych prób ulżenia doli poddanego”. Dopiero „reformy tej dopełnił Kościuszko” z kosynierzami na polach Racławic. Tak zmieniała się Polska dzięki „pionierom rozumnego patriotyzmu”. Ostatnim nakazem -„pełnym goryczy przeczuciem losów europejskich i upadku Rzeczpospolitej - jest głos Hugo Kołątaja „jednego z twórców Konstytucji 3 Maja”. To jak rozkaz dla niepodległej Polski, ”upomnienie dla wieku przyszłego”: „Nie dajcie się strawić”.

Zagadka nadal nie wyjaśniona. Przed laty żona założyciela Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży, Pani Jadwiga Chętnikowa zleciła Pracowni Fotograficznej wykonanie kopii z ilustracji zamówionej przez Adama Chętnika do mało znanej legendy. Artystycznie wykonany rysunek tuszem z roku ok.1941, był autorstwa Bohdana Nowakowskiego z Warszawy - wyżej w załączeniu próbka jego ręki: popiersie Kurpia w kapeluszu. Pani Chętnik zabrała negatyw fotograficzny rysunku, aby wysłać do druku w jednej z gazet ogólnopolskich. Rzeczywiście pochwaliła się potem wycinkiem prasowym, bodajże ze Słowa Powszechnego z 1973 roku. W nawale spraw bieżących nie uznała za konieczne fotografowanie ponownie rysunku, do zbiorów muzealnych - w końcu pod ręką był oryginał. Niestety -ten zaginął, być może został zniszczony wraz z księgozbiorem domowym Chętników, podczas włamania. Potem przypadkiem udało się sfotografować w jednym z kościołów na Mazowszu Kurpiowskim podobny obrazek (załączony wyżej) już w dużej formie malarskiej, jak nas poinformowano: autorstwa Tadeusza Bołoza, artysty plastyka z Białegostoku, a więc legenda została solidnie utrwalona. Dziwne, nie można znaleźć nikogo kto znałby z opowieści domowych treść tajemniczej legendy, szukanie w źródłach pisanych też nie daje rezultatu. Jakim symbolem stała się postać odważnego Kurpia, pomagającego nieść krzyż Chrystusowi, nie zważającego na groźną straż na Drodze Krzyżowej? Zawarta w obrazie „gadka kurpiowska” ku pokrzepieniu serc mazowieckich - jakie przesłanie niesie?

„Nowa świecka tradycja” -nieodwracalnie coś stracić: np. ciuchcię łomżyńską, kino Mirage, zaczarowaną dorożkę, kapliczkę św. Mikołaja, wieżę ciśnień jako punkt widokowy, halę targową z bezpośrednim handlem od rolnika itd. a jeśli coś zyskać -to las zamiast grodziska i niespławną rzekę. Skąd tyle bezradności się bierze? Przecież na 10-u Polaków 8-u chce wyjechać czyli ktoś w naszym społeczeństwie jest zaradny. Za dużo gadania o potrzebie ochrony a brak reakcji w porę -więc pozostaje ratować co się da. „W ostatniej chwili” jak rozpadający się Domek Pastora w Łomży. Dopiero gdy miasto upodobniło się do sennej wsi, ktoś pomyślał, że to fatalnie wygląda w roku wyborczym. Ogłoszono więc, że z troską należy się pochylić nad umarłą Starówką: tłum miłośników tylko czekał na hasło! W wyścigu pobożnych życzeń Starówka rozciągnęła się chyba od Piątnicy do Śniadowa. Czy skończy się „cegiełkami” na tablicę pamiątkową np. „Jam Starówka „Złoty Róg”- ożyję jak zaciągnięcie nowy dług”? Czy następcy podejmą nadmiar pomysłów do reanimacji - od kina niemego „Miraż” po dorożkę choćby jedną prawdziwą? Kto się odważy przywrócić Starówce średniowieczny kształt czyli przenieść Halę Targową na sąsiedni Rynek ? Pierwsza na liście upiorów czeka zapomniana kolebka miasta: „leśne grodzisko” do wykarczowania. Jako turystyczną „jedynkę” zaplanujmy jednocześnie „rekonstrukcję grodziska i grodu”: w Starej Łomży i przy bulwarach. Lub "grodzisko"w Nowogrodzie (był taki pomysł). Już tylko uśmiech nas uratuje. Może czekamy aż urodzi się przyszły milioner- patriota, który to "wszystko" za nas zrobi? Tymczasem inne miasta próbują powiązać zerwaną nić tradycji wąskotorowej. Kolno  wystarało się o lokomotywę, którą umieszczono w mieście jako pomnik. Z kolei Ostrołęka zbiera materiały o czasach ciuchci łomżyńsko-kurpiowskiej na wystawę wspominkową, do której Muzeum Północno-Mazowieckie dołoży swoje pamiątki. Mieszkańcy Łomży mają jeszcze czas na przejrzenie domowego archiwum, może odnajdą się bilety kolejowe, dokumenty, drobne pamiątki? Czy odezwie się kolejarz (z prezentowanej wyżej fotografii) -jeśli nie przechował munduru,  to przynajmniej czapkę z orzełkiem? Zapraszamy do Muzeum: za użyczenie do badań naukowych, bezpłatnie zeskanujemy fotografie, pomożemy przy zbiorach prywatnych. Ocalmy chociaż pamięć o słynnej łomżyńskiej ciuchci - ku nauce i przestrodze.

Symbolika wody ma wiele znaczeń, ukrytych w dziełach literackich, malarskich - także w sztuce rzemieślniczej. Co artysta chciał przekazać poprzez symbol łódki z odważną postacią panny, spokojnie sterującej mimo sztormu? Zagadkową lampę naftową z taką ornamentyką - można odnaleźć wśród równie intrygujących ponad 100 lamp naftowych, w Muzeum Północno-Mazowieckim na nowej stałej ekspozycji. Dodajmy: trzeciej z kolei, obok stałych wystaw archeologii i historii Łomży. Tak bogaty zbiór może być impulsem do poszukiwania inspiracji artystycznych. Zachętą do wzbogacenia współczesnych wnętrz. Refleksją czy nie zgubiliśmy czegoś, co mocniej jednoczyło domowników przy stole, budowało życia rodzinne, pogłębiało więzi. Tajemniczy punktowy krąg ciepła domowego dawnych lamp - kontra nadmiar oślepiającego światła dziś. Może czas przywracać właściwe proporcje gdzie tylko możliwe, aby nie utracić piękna intymności. Choćby dla zdrowia psychicznego, bo wszechobecny potok zbędnych szczegółów - lepiej widoczny na przykładzie sieczki informacyjnej w mediach - spłyca ludzką wrażliwość. Nie każdy potrafi obronić się przed zaburzeniem równowagi wewnętrznej. Lekarstwem na wyciszenie zgiełku, choćby propagandowego, są wizyty w Muzeum gdzie powracamy do artystycznej refleksji w kręgu imponujących lamp, wciąż traktowanych z sentymentem. Możemy na nowo odkryć powracające fale modny na secesję. Spróbujmy sami w Muzeum rozwikłać zagadkę prezentowanej na fotografii rodzinnej lampy wiszącej - wykonanej z myślą o salonie i jadalni. Szeroka na 50 cm, wysokości 190 cm, posiada datę „1891” na burcie łodzi. Czy artystyczna wizja łodzi jest tylko symbolem drogi życiowej? Wśród spienionych bałwanów groźnych fal i wiatru szarpiącego żaglem - znak nieustraszonej podróży po oceanie życia. Ilu z nas umie bez lęku przeprowadzić swoją łódź do bezpiecznego portu?

Zdjęć z doc. dr Adamem Chętnikiem nie ma zbyt dużo, tym bardziej warto pokazać ten interesujący portret. Dobrze oddaje charakter twórcy, stale zatroskanego o dzieło swojego życia. Fotografia jest ważna z powodu wyboru miejsca do uwiecznienia. Ile osób zwiedzających Skansen - drugi najstarszy w Polsce po Wdzydzach kaszubskich - zna niezwykłą historię tej bramy? (Fot. niebieska- z l. 40).  Cudem ocalała, jako jedyna pozostałość przedwojennej zabudowy Skansenu w Nowogrodzie. Pierwotnie była głównym wejściem na teren skansenowski, co widać na zdjęciu w „Ziemi” z 1930 r. Oryginał z bali sosnowych, z przełomu XVIII-XIX wieku odkrył Chętnik przed leśniczówką we wsi Dudy Puszczańskie, a w Nowogrodzie bramę zrekonstruował wiernie wg wzoru miejscowy cieśla Lutrzykowski. W ten sposób ocalony został i utrwalony dla kolejnych pokoleń przykład odrębności kulturowej Kurpiów, samodzielności artystycznej i umiejętności ciesielskiej. Niezwykły znak gościnności, otwarcia na innych i zabezpieczenia. Któż mocniej od twórcy Skansenu mógł przeżyć ból dotknięcia szacownej bramy na pogorzelisku powojennym?  Widział pustkę tam, gdzie 30 lat życia poświęcił wytężonej pracy: w miejscu gromadzenia za własne pieniądze zabytków, budowy pawilonów wystawienniczych, konserwacji. Bardziej przejmującego śladu pamięci o Chętniku nie znajdziemy w Nowogrodzie. Kiedy rodacy rzucali mu kłody pod nogi, gdy w chaosie I Wojny lub nawały bolszewickiej rozkradano jego zbiory, a od bomb niemieckich II Wojny spłonął jego Skansen - on się prostował jak trzcina na wietrze i podejmował przerwaną pracę. Brama przetrwała. Ciągłość została zachowana, chociaż on odszedł. Należy zadać zawstydzające pytanie: wolimy cudze chwalić, o Chętniku zapominamy, dlaczego nikt nie proponuje pomnika - przecież najlepszym miejscem jest Łomża. Może ofiarował za małą część życia, choćby poprzez Muzeum Północno-Mazowieckie? Czy tworząc kolekcję bursztynu w Muzeum Ziemi - za mało przyciągnął serdecznymi więzami Łomżę do Warszawy? Postać Chętnika w symbolicznej bramie - przecież to gotowy projekt - jeśli wielkości naturalnej, tym chętniej będzie na turystycznych wspólnych fotografiach. Promocja Łomży na cały świat, zachęta do odwiedzin Nowogrodu i okazja by postawić tamę do nazywania Mazowsza Kurpiowskiego i Łomżyńskiego: Podlasiem. Co pisał Chętnik? -„Muzea to swoiste przybytki wiedzy…a opiekę nad nimi roztaczać winna wszystka inteligencja”…

Pamiątki świetności i zagłady pradawnych borów nad Narwią, o których żona założyciela Skansenu, Jadwiga pisała: -„odrzynki olbrzymich drzew bartnych...o średnicy do półtora metra...z byłej Puszczy Nowogrodzkiej.” 700-letni dąb ściągnął Adam Chętnik znad Pisy. Wg legend w obszernym wnętrzu dębu chowano broń, chronili się w nim powstańcy styczniowi 1863 roku. Z kolei 500-letnia barć sosnowa miała być ścięta w 1917 - Chętnik przywiózł ją z Krasnego Borku odnotowując jako: „ostatni zabytek dawnej puszczy- którego zakupienie, zwiezienie i ustawienie...kosztowało tyle, że od biedy chałupę za to można by postawić”. Wyczuł ostatni moment, także powinność patriotyczną - jak doceniano wysiłek życia Chętnika, jego olbrzymi wkład w utrwalenie pamięci ponadregionalnej? Monumentalną pracę, gromadzenie materiału naukowego, zaczął dość dawno: już w roku 1906 bezwiednie notował zwyczaje, obrzędy weselne - od 1909 r. zaczął zbierać okazy przyrody i etnografii. Choć do 1914 r. zgromadził 900 cennych eksponatów, nie zaprzestał pracy w czasie I Wojny Światowej, zwłaszcza że widział: „jak Niemcy pamiętają o naszych zabytkach - wywożąc je do swoich muzeów”. Wsparcie lokalne? Opisał je w roku 1934: -„władze miejskie Nowogrodu odmówiły kawałka nieużytku pod budowę Muzeum, nie rozumiały zupełnie”, nie widziały w tym interesu dla rozwoju miasteczka, a gdy Muzeum „zaczęło się rozwijać, władze miejskie uważając widocznie że to placówka co najmniej handlowa, obłożyły ją przeróżnymi podatkami i ciężarami, które nakazał zrzucić dopiero p. wojewoda Kirst, będący w Muzeum w r.1928”. Na początku II Wojny Światowej Niemcy zbombardowali Skansen dopisując wstydliwą kartę do swojej historii. Z całego muzeum ocalały tylko resztki: brama z Dud Puszczańskich i te olbrzymy bartne na skarpie Narwi. Świadkowie systematycznego niszczenia przez obcych unikalnej Natury w rzekomo dzikiej Polsce, grabieżczej polityki europejskich zaborców, potem okupantów, łatwości zapominania o gigantycznych skarbach zagrabionych Polakom - które niby cywilizowani sąsiedzi wykorzystali do budowy swoich potęg. Także „pokojowe” restrykcje wobec społeczeństw wyniszczonych wojnami oraz okrucieństwo uznania, że nadmierna dominacja jest czymś naturalnym wobec zubożałych narodów. Nigdy dość przypominania. Przed nami przezwyciężanie złych nawyków i zwiększenie ochrony ocalałych skarbów narodowych. Chwilę refleksji ułatwią odwiedziny Nowogrodu i kurpiowskich olbrzymów.

W samym środku wsi Dobrzyjałowo przed 20-tu laty, przy zakładaniu kabla telefonicznego, grupa bezrobotnych przyjęta do prac interwencyjnych natrafiła na przeszkodę - duży głaz. Aby nie zmieniać trasy zdecydowano się na podkop i tu sensacja: wraz z usuwanym piaskiem wydobyto dzbanuszek. Uderzony o bruk rozbił się na wiele fragmentów. Z wnętrza posypały się monety. Naoczni świadkowie twierdzą, że było ich ok. 70. Potem było jeszcze gorzej: każdy na pamiątkę wziął sobie jedną lub kilkanaście monet, zaczęto nimi handlować. Stracono piękny kształt dzbanuszka z szyjką i uchem oraz możliwość sprawdzenia krańcowych dat znaleziska - przytomni, inteligentni znalazcy uznali że ich drobna chciwość jest ważniejsza od dobra wspólnego. Na nic apele o zabezpieczenie w takim przypadku miejsca odkrycia i zawiadomienie Muzeum, Służby Konserwatorskiej, Policji lub Wójta. Do działań przystąpił Konserwator Zabytków i Policja - odzyskano tylko 12 monet i skorupy, z których w Muzeum sklejono naczynko o wys. 58 mm (na zdjęciach). Ślady zielonkawej patyny świadczą, że monety wypełniały cały dzbanuszek. Jeśli wierzyć świadkom: wielkości jednakowej z herbem Orła lub Pogoni. Byłyby to więc szelągi Jana Kazimierza (1648-68). Dziś o znikomej wartości, cenne tylko dla historyka. Może sumienie ruszy znalazców i prześlą jakieś pozostałe monety do Muzeum w Łomży, gdzie już zbadano, że te 12 szelągów uratowanych dla potomności, pochodzi z mennic Ujazdów, Wilno, Kowno. Najmłodsze - z 1666 roku, wyznaczają na razie termin ukrycia skarbu, ale trzeba uwzględnić, że ten typ monet był w obiegu także w poł. XVIII wieku. Kim mógł być właściciel? Jeśli ukrył sto kilkanaście monet, bo tyle mógł pomieścić dzbanuszek użyty jako „skarbonka”, to siła nabywcza zbioru starczała dawniej na zakup kopy jaj lub pół korca żyta - nie był to więc majątek. Może jednak ubogi wieśniak wolał nie ryzykować powrotu z dużą dla niego sumą, więc ukrył naczynko w jamce wygrzebanej pod głazem - dlaczego nie podjął „depozytu”, możemy się domyślać. „Przekazał nam” ślad swoich emocji sprzed 300 lat. W całości znalezisko byłoby kapitalnym skarbem historycznym… Prawie skarbonka jak prawie uczciwi znalazcy.

Konstanty Chojnowski z Jankowa Młodzianowa pod Nowogrodem - wybitny samouk kurpiowski - wykonał ten bogato zdobiony, unikalny fotel (100 x 57 cm) ok. 1946 roku. Ekspresyjne głowy wilków umieścił na poręczach, a głowami koni zakończył boczne listwy przy oparciu. Najciekawsza część, płaskorzeźba pokryta farbami olejnymi, przedstawia ułana z mundurze Księstwa Warszawskiego. To bezpieczny okres historyczny dla patrioty - artysty wiejskiego, który w ten sposób mógł zaakcentować: -„Jeszcze Polska nie zginęła, póki my żyjemy!”. Można sobie wyobrazić, jak się wzruszał tworząc ten obraz niezłomnej polskości - w czasach strachu pod narzuconą, sowiecką „dyktaturą proletariatu” i tuż po zakończonej grozie II Wojny Światowej, rozpętanej przez Niemców. Nie każdy wie, że wilki symbolizowały Prusaków, być może po to gość wypoczywający w fotelu mógł chwycić garścią złe pyski wilcze. Konstanty był światłym człowiekiem, w jego chałupie w oszklonej szafce stały rzędy albumów poświęconych sztuce polskiej i obcej. 50 lat temu Muzeum Chętnika pokazało w Łomży na autobiograficznej wystawie dorobek Konstantego Chojnowskiego - warto znowu przypomnieć prace tego domorosłego artysty, mocno osadzone w historii Puszczy Zielonej.

Skansen Kurpiowski w Nowogrodzie - oddział Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży, ma w zbiorach eksponat niezwykły. Na Placu Bartnym obok altany widokowej leży duży głaz, który łatwo ominąć i nie docenić - porosty ciągle zarastają wyrytą na kamieniu datę 1749 oraz krzyż, być może znak bartny. Wg przewodnika z 1969 r. Jadwigi Chętnikowej - ”to kamień graniczny między posiadłościami bartnymi a rolnymi” - przywieziony spod wsi Dębowa na Ziemi Łomżyńskiej. Przydaliby się cierpliwi badacze, chętni do wyszukania podobnych kamieni rozsianych wśród pól, łąk i lasów - cenna byłaby pomoc harcerzy lub samotnych wędrowców spisujących relacje mieszkańców i dokumentujących na fotografii wszelkie napotkane znaki kamienne. Kiedyś musiało być ich więcej. Zazwyczaj tylko w przybliżeniu możemy określić dziś linie dawnych granic. Wobec gwałtownych przemian krajobrazu, coraz mniej czasu na uratowanie tych kamiennych pamiątek. Nie wszystkie rozgraniczały przestrzeń: mogły być znakiem nagrobnym lub drogowym, astronomicznym lub kultowym. Niespodziewanie odnajdywane są podczas prac melioracyjnych. Każdy ma szansę zostać odkrywcą: jeśli zauważyłeś na jakimś głazie tajemnicze znaki, krzyż lub pojedyncze litery - zawiadom Muzeum, prześlij zdjęcie z opisem miejsca i dojazdu, spróbujemy razem rozwikłać zagadkę. Może uda się wytyczyć granicę między domysłami a prawdą.

Przykład dbałości o piękno - tam gdzie wystarczyłaby siermiężna praktyczność. Godny podziwu okaz ze zbiorów Muzeum Północno-Mazowieckiego ma w podstawie skrzydlate chimery dźwigające prozaiczne szalki: w takich okolicznościach porcja banalnych mirabelek nabierała powagi równej egzotycznym rarytasom. Rodzice mieli chwilę spokoju, gdy niesforne dzieci milkły na widok języczka u wagi w formie koników morskich tańczących jak żywe, w górę i dół - niezależnie czy handlarz oszukiwał czy może dosypał hojnie towaru. Kolejne już miniaturowe chimery zdobią sygnaturę z datą: „1856 Fabryka Wag Stanisława księcia Lubomirskiego dawniej Juliusz Sperling, Warszawa, Leszno 90”. Poniżej napisu dziesięć wizerunków medali nagrodowych z kraju i zagranicy, daje wyobrażenie jak doceniano użyteczność połączoną z artystycznym wykonaniem. Zważmy: dopiero w roku 1850 francuski wynalazca Joseph Beranger skonstruował pierwszą wagę stołową - w oparciu o matematyczne założenia XVII-wiecznego pomysłodawcy Gilles de Roberval.

Po huraganowej szarży polskiej husarii, która złamała potęgę Kara Mustafy pod oblężonym Wiedniem, Król Jan III Sobieski napisał do Papieża parafrazując słowa Cezara: Przybyłem, zobaczyłem, Bóg zwyciężył. Oto godna podziwu lekcja skromności ! Przywoływanie podczas jubileuszowych rocznic wybitnych osobistości z historii Polski, to świetna okazja do wzmocnienia dumy narodowej, a szczególnie spełnienie obowiązku wychowawczego wobec młodzieży. Atrakcyjnym ułatwieniem jest kolekcjonerstwo dobrze pojęte, zmuszające do poszukiwań historycznych. W zbiorach łomżyńskich mamy arcydzieło medalierskie z 1933 r. - lubiane i poszukiwane przez kolekcjonerów 10 zł jubileuszowe o średn. 3,3 cm. Prezentowany w tle na fot. fragment wizerunku orła z rewersu, zachwyca bogactwem szczegółów. Dla porównania sprawności menniczej i ówczesnej symboliki - szóstaki wielkości 2,5 cm, z roku Odsieczy Wiedeńskiej, o różnych stopniach zachowania. Od góry: na awersie król w wieńcu laurowym i tunice rzymskiej, niżej na rewersach wyraźne herby Korony, Litwy oraz Sobieskiego i czytelna data 1683. Artystyczny portret z 1933 r. projektu Jana Wysockiego, przetrwa wieki (nakład  500 tys.) ale też w pamięci niesiemy potomnym rozmach świętowania 250 rocznicy: do Krakowa zjechał marszałek Piłsudski z całą generalicją, by oddać cześć Janowi III na Wawelu, zorganizowano Święto Kawalerii itd. Wychwalając jazdę polską, wzniesiono również toast za Turcję, pamiętając o jej honorowej postawie wobec Rzeczpospolitej i nieuznawania rozbiorów (słynne w parlamencie tureckim: „Poseł Lechistanu nie przybył”.) Za to nam potomni nie wybaczą zaniedbań medialnych i wychowawczych - za mało twórczego wykorzystania e-książki, filmu, internetu. Ustępujemy pola innym nacjom, za mało godnych naszej wielkości obrazów historycznych. Gdzie atrakcyjne przekazy dla obcokrajowców o nieprzemijalności dokonań wielkich Polaków? Czy wystarczająco Odsiecz Wiedeńską przypominaliśmy sami sobie AD 2013?

Terenowe prace badawcze muzealników to szczególna okazja do wzbogacenia archiwum fotograficznego. Tym razem - w ramach przygotowań do nowej wystawy. Gdy wracaliśmy po całodziennym objeździe Mazowsza Kurpiowskiego - w zapadającym zmierzchu reflektory wyłowiły niespodziewany i rzadki obraz: karawakę czyli krzyż choleryczny, pamiątkę dawnych masowych pomorów. Takie krzyże jednoczyły w modlitwie „W imię Ojca i Syna”… od morowego powietrza wybaw nas Panie.” Wzmacniały w chwilach kataklizmu, który potrafił wyludnić całe miasto, np. niedaleką Łomżę wielokrotnie w dziejach. Kto zadbał, aby pamiątka przetrwała? Odwiedzamy drewnianą chatę obok murowanej kapliczki - pogodny gospodarz, jak się okazuje 70-latek i ojciec 11 dzieci (słownie: jedenastki) - 40 lat temu karawakę odnowił ze swoim Ojcem. Liczna rodzina zwiększa szanse zachowania wciąż żywej tradycji. Dla niektórych gości, odnajdujących tajemniczy krzyż w gęstwinie - to „tylko” intrygująca atrakcja turystyczna, ale dla wielu nakaz pokory wobec ciągle realnych zagrożeń.

Unikat - zaledwie jedna z 6 żelaznych mis znalezionych na Mazowszu. Odkryto ją w 1984 r. na grodzisku w Starej Łomży w trakcie wykopalisk mgr Ewy Twarowskiej pod kierunkiem prof. Jerzego Gąssowskiego - pierwsze tego typu znalezisko w regionie. Bardzo dobry stan zachowania, użyteczny do celów porównawczych - z pierwotną formą, linią krawędzi, czytelną głębokością i średnicą: 20 cm. Tajemnicze misy przez archeologów zwane „typu śląskiego”, znajdywano już w Polsce jako zestawy tzw. skarbów jednorodnych (włożone jedna w drugą), ale pojedyncze okazy tylko w kilku przypadkach. Tropem zagadkowych mis jeździ po muzeach dr Paweł Rzeźnik (Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego), próbując określić ich funkcję (rytualną? kuchenną?),  dodatkowe przeznaczenie (płacidło?-hipoteza coraz słabiej broniona) oraz kontekst znalezionych razem zabytków. Odwiedził także Muzeum łomżyńskie, gdzie dokonał specjalistycznych oględzin i pomiarów misy znad Narwi. Naukowe ustalenia zawarte w publikacji niskonakładowej, warto udostępnić miłośnikom Łomży. Otóż wg dr Rzeźnika to przedmiot elitarny, używany tylko w środowiskach militarnych społeczeństwa wczesnośredniowiecznego. Do państwa Piastów misy docierały z Wielkich Moraw. Między VIII a XI w. były w miarę powszechnie używane ale od święta: raczej podczas uroczystych uczt, może w celach obrzędowych. Misy znajdywane są - co charakterystyczne - jedynie w obrębie dawnych zespołów grodowych: niegdyś  miejscach zróżnicowanych społecznie z ambicjami politycznymi. Użycie żelaza do wyrobu mis, miało specjalne znaczenie dla ludzi władzy - otaczających się żelazem, czyli symbolem siły i męskości. Zależnie od środowiska i regionu misy się nieco różnią: okaz ze Starej Łomży należy wiązać raczej z Rusią Wikingów. Datowanie wstępne: X-XI wiek. (W załączeniu fotografia lotnicza grodziska w Starej Łomży, którą wykonała Pani Stanisława Chyl - dziękujemy za użyczenie.) Zagadkowa misa została umieszczona na stałej ekspozycji archeologicznej w Muzeum Północno-Mazowieckim w Łomży.

W Muzeum Północno-Mazowieckim w Łomży rośnie ilość materiałów historycznych o latach powojennych: korzystał z tych zbiorów IPN, a także słynny Ośrodek „Karta”. Muzeum czeka na dalsze fotografie, dokumenty i wspomnienia mieszkańców Ziemi Łomżyńskiej. Wciąż za mało opracowań ujawniających prawdę o tamtych strasznych czasach. Odtruwających pamięć - zwłaszcza starszego pokolenia, zbyt długo karmionego propagandą. Doczekaliśmy, że rok 2013 ogłoszono oficjalnie - pod patronatem Sejmu RP, Ministerstwa Kultury, MON - Rokiem Żołnierzy Wyklętych, właściwie: Niezłomnych. Niewyobrażalna była skala zatruwania umysłów. Czy nakłonieni do udziału w polowaniach na ludzi, mieli moment refleksji czym dla przyszłości Państwa będzie likwidacja tak wielu wykształconych i patriotycznych Polaków? Ilu oprawców zdawało sobie sprawę, że osaczeni i spychani do lasów będą zmuszeni siłą zdobywać żywność i lekarstwa? Kiedyś pytano, dlaczego Niezłomnym nie dano szansy honorowego odejścia za granicę? W 2002 r. w pisemnym apelu do łomżan – o upamiętnienie choćby skromną tablicą, pamięci pomordowanych żołnierzy podziemia polskiego, harcerz Adam Sobolewski (autor książki -Jeden z wyklętych, mjr Jan Tabortowski ”Bruzda”), wyjaśniał dlaczego tak długo trzeba czekać na upamiętnienie miejsca kaźni Niezłomnych, przy ul. Nowogrodzkiej:  -„do połowy 1991 r. samo mówienie o zbrodniach stalinowskich było traktowane jako przestępstwo polegające na „rozpowszechnianiu fałszywych informacji mogących wyrządzić szkodę interesom PRL”. Oto muzealne świadectwa: na tle odznaczeń PRL za „utrwalanie władzy ludowej” - unikalne zdjęcie patrolu milicyjnego z Komendy MO w Łomży, 1949 r. Autor apelu pisał: „Nie spotkałem historycznego opracowania o zbrodniach i przestępstwach popełnianych przez funkcjonariuszy Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa i Milicji Obywatelskiej w Łomży w latach 1944-1956. Wiedza nie tylko na ten temat jest w dalszym ciągu bardzo skromna”. Przypominał, że w oficjalnych książkach zawsze żołnierzy polskich określano „bandytami, reakcjonistami, degeneratami, zaplutymi karłami reakcji” a funkcjonariusze aparatu bezpieczeństwa i partyjnej propagandy - przywódców tego podziemia pogardliwie określali „hersztami band terrorystycznych i rabunkowych”.

Jeśli nie zadbamy o pamięć historyczną - ktoś inny opisze nasze dzieje po swojemu - jak udowadniają książki albo filmy celowo fałszujące np. czasy II wojny światowej. Z udawaną życzliwością sąsiedzi najpierw prezentują milionom odbiorców na świecie przekręconą historię Polaków, a dopiero potem oferują chęć poznania prawdy: dokumentów lub dowodów strony polskiej niby dla  poprawienia przekręconych faktów - ale pierwszy sygnał już zbombardował słabszych psychicznie, odsłaniając przy okazji prawdziwe intencje sprawców. To jak wojna w czasach pokoju i wykorzystywanie „nieświadomych oburzonych” do wysługiwania się obcym interesom. Im bardziej zaniedbana edukacja historyczna, tym częściej funkcjonują medialne „polskie obozy” czy „wypędzenia z terenu Polski”. Za granicami wychowano nowe pokolenie, które nie wie m.in. o istnieniu Polskiego Państwa Podziemnego. Tymczasem u nas, we wschodniej Polsce dokonano niedawno niebywałych odkryć skrytek z dokumentami Armii Krajowej, niestety mocno zniszczonych, jak podawała prasa. Tym cenniejsze są konspiracyjne druki, które ostatnio wzbogaciły zbiory Muzeum w Łomży. Mogą  służyć także do porównań - bo są w dobrym stanie. To przykłady trwania rozbudowanych tajnych struktur podległych Rządowi RP na uchodźstwie, które uruchomiono wkrótce po napadzie Niemców na Polskę - już we wrześniu 1939. Z pożółkłych kartek wielkości zeszytu szkolnego przemawiają znowu do nas Żołnierze Niezłomni. Obok wieści z frontu i regionu pisano przestrogi. Podajemy jedną (pisownia oryginalna) z 1943 roku: „Ukryty wróg. Wroga tego możesz spotkać na każdym kroku i w każdym miejscu. Słucha czujnie, co mówisz o sobie i o innych. Zbiera skrzętnie wszelkie wiadomości, których w żaden inny sposób niemcy nie mogą zdobyć. Imię tego wroga - szpicel. Nie łudź się nadzieją, że w twoim otoczeniu jego nie ma (..) I wynosi wiadomości (..) od ciebie, może od twoich znajomych lub sąsiadów, którym zbyt wiele naopowiadałeś. A później liczne aresztowania, bo wróg się nie śpieszy i pragnie wykryć całą akcję (..) Chroń swoją pracę pancerzem tajemnicy, ona zapewni ci spokojną pracę i przetrwanie niewoli. Niech cię nie unosi duma, że ty coś robisz i że wszyscy powinni wiedzieć jakiś ty ważny. Bądź tajemniczy i skromny, później będziesz rozgłaszał swe czyny. Unikaj przytem wódki. Pod (jej) wpływem mówisz więcej. Nie ufaj obcym (..) Niech ma wygląd najlepszego Polaka - nie ufaj mu i bądź ostrożny (..) szpicel, donosiciel informator niemców - to tym niebezpieczniejszy wróg, że ukryty. Bądź od niego sprytniejszy, a przestanie być groźny”.

Mieszkańcy Puszczy Kurpiowskiej znają ten zwyczaj. Tajemniczy rysunek z lat 40. XX w., zamówiony przez Adama Chętnika u znakomitego rysownika Bohdana Nowakowskiego z Warszawy, ilustruje dawny sposób komunikowania się nad Narwią. W książce „Życie puszczańskie Kurpiów” Chętnik opisuje jak to w początkach XX wieku: „w gminie Wach używano starej pałki (palicy) do zwoływania zebrań gromadzkich, do czego w innych wsiach używano tzw. „kuli”. Na odręcznym rysunku Chętnik uwiecznił dwie „kule”- o wyjątkowym kształcie powstałym w sposób naturalny. To znak sołtysa, dawniej naczelnika, wodza - swoista legitymacja władzy, a dla osoby co przyjęła znak, nakaz pod groźbą kary natychmiastowego przekazania wiadomości np. o wiecu czy potrzebnej pomocy, do następnej chaty itd. To działało, bo: -„nawet w skłóconej rodzinie nie rozmawiającej latami, w razie czyjegoś nieszczęścia czy krzywdy następują szlachetne odruchy, znajdzie się współczucie i pomoc. Jakieś niewidzialne więzy popychają nas wtedy ku sobie, każą zapominać o urazach i bronić swoich. Te więzy - to wspólna w żyłach krew, to wspólna ziemia - matka rodna, wspólny język i kultura, a niekiedy i wspólna wiara”. (A. Chętnik “Mazurskim Szlakiem“). Dziś jeszcze na Kaszubach Skansen we Wdzydzach Kiszewskich przechowuje podobny znak zwany „kluką”. Kazimierz Moszyński w „Kulturze ludowej Słowian”: dodaje inne nazwy -„krakula, krakulica, kozioł - ten przedmiot przetrwał w Polsce głównie na północy, na Pomorzu dziś jeszcze nie wyszedł z użycia. Kulę łączy „pod względem przeznaczenia czy charakteru” pojęcie staropolskich i staroczeskich wici - a u niektórych ludów Eurazji podobną funkcję pełniła strzała. Znały kulę także Łużyce i Szwajcaria, kraje niemieckie i skandynawskie oraz Litwini, Łotysze, część Białorusinów i Wielkorusów. „Zwyczaj to niezmiernie dawny, sięgający pierwocin ludzkiej kultury”. Czy dziś odżyje piękna tradycja: może w formie zabawy sprawnościowej na festynach? Byłaby świetna okazja do spisania - co przetrwało? Pod jaką nazwą, o jakim zasięgu ?

W zbiorach przedwojennego Skansenu Kurpiowskiego w Nowogrodzie istniała pokaźna kolekcja broni palnej, m.in. pistolet skałkowy z Morgownik, który przetrwał jedynie na rysunku Adama Chętnika. Co łączy rysunek z fotografią? Niżej na fotografii krzemień - najnowszy nabytek Muzeum w Łomży - taki kawałek, specjalnie obrobiony, był umieszczany w górnej części zamka i przykręcany śrubą w szczękach kurka. Strzelec naciskał spust broni - proch zapalał się od iskry powstałej przez uderzenie krzemienia (tzw. skałki) o krzesiwo (płytkę metalową). Zamek skałkowy wynaleziono ok.1570 roku, rozpowszechnił się w drugiej połowie XVII wieku, a stosowany był do połowy XIX. Wg Chętnika: na Kurpiach „po r.1816 skasowano oddziały Bractw Strzeleckich” a „rusznikarstwo miejscowe, przeważnie w kuźniach u zdolnych kowali (..) zakończyło się ostatecznie po r. 1863. W dawnych latach nie tylko naprawiano tu broń gotową ale też robiono prostsze rusznice i pistolety skałkowe („krzemieniówki”), niektóre z nich miały „bogato zdobione obsady strzelb, na „karpy” pistoletów nabijane ćwieczki z mosiądzu, zdobienia inkrustowane srebrem”. Warto dodać co pisał w r. 1881 o gospodarzach Puszczy Kurpiowskiej W. Czajewski: -„Lud ten wywalczył tu sobie z dawna prawa obywatelstwa i kiedy innemu wieśniakowi wzbronione było pod karą śmierci polować w kniejach i borach królewskich - Kurp był panem tych borów”.. Dziś już tylko rolnicy mogą niespodziewanie wyorać zardzewiałe zamki skałkowe z dawnej broni czarnoprochowej, ale odnalezienie w polu krzemienia (takiego jak na fotografii) - graniczy z cudem, jest przysłowiowym trafieniem na „igłę w stogu siana”. Udało się to jednak archeologom podczas kolejnej akcji rutynowych badań tzw. powierzchniowych pod Nowogrodem. Oprócz szczęścia: przydała się fachowa wiedza archeologiczno-historyczna, bo taki niepozorny kawałek krzemienia zwykłemu zjadaczowi chleba - „nic by nie powiedział”.

Nasz powszedni. Nieuchwytna tajemniczość - niezrozumiała dla ludzi ubogich duchowo, intrygująca z racji zewnętrznego piękna. Zadziwia żywotność wzorów niesionych przez pokolenia - wobec śmiesznych prób laicyzacji, oddzielania twórczości ludowej od podłoża religijnego. Sztuczne zabiegi pozbawiania serca i uduchowienia niezbędnego w twórczości, bywają powodem wstydu u sprawców, zwykle - pod koniec życia albo w momencie utraty zdrowia - dopiero wtedy powraca pokora i zachwyt nad różnorodnością form plastycznych w sztuce ludowej. Choćby nad tzw. kukiełką: mini wypiek tworzony z myślą o dzieciach, to swoista zabawka z pozostałości ciasta przy wyrabianiu bochenków, namiastka lalki z wgłębieniami imitującymi oczy, nos i usta. W rodzinach - gdzie szanuje się innych, pamięta o trudzie wytwarzania chleba - przed dzieleniem go czyniono znak krzyża przypominający łączność z cierpieniem. Jak pisał Gloger: „Siadając do posiłku, zawsze Polacy zdejmują nakrycie z głowy, a gdy kęs chleba upadnie na ziemię, podnoszą go i całują jakby dla przeproszenia za zniewagę.” Ten zwyczaj całowania podnoszonego chleba odnotowano już w roku 1674 - w broszurze pt. ”Dworstwo obyczajów”. Dodaje Gloger: ”Na stole ziemianina polskiego (dla gości) zawsze leżał bochen chleba, białym lnianym obrusem przysłonięty. Tak bywało niegdyś we wszystkich dworach szlachty i dziś jeszcze widzieć to można u zagrodowej szlachty i włościan na nadnarwiańskim Mazowszu i Podlasiu” (Encyklopedia staropolska). AD.2013 powstaje społeczeństwo alternatywne: młodzież wyjeżdża z zamierającej Łomży, ale pisze do Rodziców, że w innych miastach Polski gdzie znajduje pracę „zaczęła samodzielnie wypiekać w domu chleb, który przez wiele dni utrzymuje świeżość - inaczej niż tandeta chemiczna z hipermarketów”. Nowe rodziny budują swoje życie bez telewizorów, bez propagandy nienawiści - nie chcą jadu cieknącego z ekranów. Innym na emigracji pozostają łzy i aktualność słów Norwida (rok 1854): - „Do Kraju tego, gdzie kruszynę chleba/ Podnoszą z ziemi przez uszanowanie/ Dla darów Nieba…/ tęskno mi Panie…” Patriotyzm to także kontynuowanie tradycji - pamięć o zdrowych wypiekach, jak  na Mazowszu Kurpiowskim. Oto ze zbiorów muzealnych: kołacz z widocznym znakiem krzyża - wypieczony w domu Anny Ropiak w Myszyńcu oraz bochenek chleba i tzw. kukiełka Eleonory Ciok -  wykonane we wsi Brzozówka. Zawsze cieszące oko przykłady pieczywa tradycyjnego -  te  okazy nagrodzono i pokazano na wystawie obok najpiękniejszych palm  wielkanocnych we wsi Łyse w 1971 roku. Przy okazji: domowa łopata do pieca chlebowego - fotografia z muzealnych prac terenowych w 1968 roku - u sołtysa z Wykrotu, Czesława Lemańskiego. Pracownicy Muzeum w Łomży, którzy organizowali od 1969 roku pierwsze konkursy w Niedzielę Palmową wg pomysłu Adama Chętnika, nie przypuszczali, że projekt przyniesie ogólnopolską sławę niewielkiej, kurpiowskiej wsi Łyse. Dla muzealników najważniejsze było podtrzymanie tradycji oraz dokumentowanie bogatej kultury tego regionu, stąd co roku nagradzano obok palm - kolejne dziedziny sztuki ludowej jak plastyka obrzędowa, wycinanki, pisanki, tkaniny, kowalstwo, rzeźbiarstwo i pieczywo - oparte na wzorach staropolskich.

Jeśli kolejną Wielkanoc przykryje śnieg, zatęsknimy za Śmigusem Dyngusem z prezentowanej fotografii (1973 r.) W archiwum muzealnym znajdziemy wspomnienia, jak to robiono nad Narwią. Ten zwyczaj niósł dreszczyk tajemnicy co najmniej prasłowiańskich źródeł i łączył różne warstwy społeczeństwa, choć dawniej amant raczej kończył na pokropieniu perfumą po ręku lub gorsie, aby nie sprawić przykrości. Jeśli panny nie oblano to źle wróżyło, gdyż oznaczało brak zainteresowania u kawalerów i perspektywę staropanieństwa. Kiedyś dziewczęta mogły rewanżować się następnego dnia, bo wtorek był kolejnym dniem świątecznym. Choć Brukner wspominał -„parę bliźniaczą obyczajów wielkanocnych”, to nie wiadomo dokładnie kiedy do śmigusa dołączono odrębny zwyczaj dyngusa, czyli powtórnego oblania za brak wykupu pisanką lub innym podarkiem. Nierzadko przekraczano granice tradycji i dobrej zabawy. W końcu doszliśmy do rzucania z 7 piętra reklamówki z wodą: za ten nowoczesny, chuligański wybryk grozi spory mandat albo poważniejsza kara w razie uszkodzenia zdrowia. Szok termiczny pozostał u rozsądnych ludzi wystarczającym przeżyciem. Niestety zbyt mocno nadużywanym, stąd swoistym znakiem i okazją do otrzeźwienia stało się tegoroczne  załamanie pogody i raczej obrzucanie się śniegiem. Ciekawe, że A.D. 2013 "lany poniedziałek" wypadł w Prima Aprilis, więc komu zabrakło zabawy, ten doceni psikus Natury. Większość z nas pragnie dobrych wspomnień. Gdy przyjdzie czas kolejnych pokoleń - odkryją bogactwo obyczaju staropolskiego jak swój osobisty skarb. Poszukają źródeł i przydadzą się wtedy muzea w roli strażników zgodności z tradycją.

Znaki słońca? Symbole opieki nad gospodarstwem? Ile pozostało z dawnych wierzeń, przekonań pierwotnych? „Malarstwo uprawiane na jajach to niewątpliwie jedna z prawdziwych osobliwości kultury ludów zamieszkujących Europę” - zapewnia znakomity etnograf Jacek Olędzki (”Sztuka Kurpiów”, Ossolineum 1970). To niezwykłe wobec poważnych utrudnień: wielkość i kształt jaj, ilość barwników oraz skomplikowane techniki malarskie czy malarsko-graficzne. „Zjawisko to mogło pojawić się tylko w warunkach przypisywaniu jaju wielkiej roli magicznej, obrzędowej”. W przypadku Kurpiów zachował się np. zwyczaj przechowywania skorup z jaj wielkanocnych przez cały rok „na szczęście” - a także „pisanki specjalnie dla chrześniaków” w intencji życzeń pomyślności aż do następnych świąt Wielkanocy. W dominującej dawniej technice woskowej przeważały pisanki niefiguratywne, dopiero po I wojnie światowej w skutek nowych rozwiązań formalnych rozwinęły się malunki „nawiązujące najczęściej do realiów życia wiejskiego” np. wizerunki ptaków. We wszystkich bodaj parafiach kurpiowskich odnotowano zwyczaj przynoszenia jaj w  postaci „ofiar” do żłobka na Boże Narodzenie i pod krzyż Na Wielkanoc. Do dziś jednym z ważniejszych jest obyczaj surowo przestrzegany, „o niestosowności święcenia na Wielkanoc jaj zdobionych - święcić można jaja tylko w ich naturalnej postaci”. Jak podkreśla Olędzki: „dziedzina tej twórczości może poszczycić się wyjątkową znajomością technologii malarskiej, spożytkowującej naturalne barwniki z niezliczonych i rozmaitych surowców (..) bez większych zastrzeżeń należy wiązać rozwój tej umiejętności z doświadczeniem zdobywanym przez długie wieki i kierowane jakimiś głębszymi ideowymi celami”. Muzeum w Łomży przechowuje zbiór pisanek głównie z lat 70. - niewątpliwe echo dawnych wzorów obrzędowych.

Rzemiosło artystyczne z kolekcji Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży - przykład lubianej przez kolekcjonerów niemieckiej sztuki zdobniczej. Kufel o pojemności 1 litra: produkcja z lat 1885-1910 firmy Villeroy&Boch. Kamionkowe dzieło sztuki z cynowym wieczkiem. Przypuszczalnie wg pomysłu Adolfa Diesigera, ale potwierdzenie dokładnych szczegółów wymaga żmudnych poszukiwań w katalogach i cierpliwości historyka-detektywa. Kufle dedykowano myśliwym, sportowcom, żołnierzom itd. W naszym przypadku scenka rodzinna z mandoliną podpisana jest sentencją: „Ciesz się życiem”- hasłem chętnie powtarzanym i to od kilkuset lat na kuflach, które trafiały na ziemie polskie także poprzez Prusy Wschodnie. Tak finezyjne rzemiosło rozkwitło w Niemczech między XV a XVI wiekiem. Skąd pomysł z przykrywką? Do kufli drewnianych stosowano wieczka z tego samego materiału. Późniejsze ceramiczne kufle dłużej utrzymywały chłód napoju i miały wieczka miedziane lub cynowe coraz bardziej ozdobne, z płaskorzeźbą lub miniaturowymi figurkami. Przetrwanie pomysłu z wieczkiem nie wynikało jedynie z chęci delektowania się piwem na zewnątrz karczmy, w cieniu drzew. To był nie tylko sposób na przeniesienie całej zawartości kufla przez dzieci, wysyłane do sklepiku przez leniwych rodziców lub majstrów - jak to ujawniają stare obrazy i ryciny. Niemieckie legendy przekonują, że przykrywki pojawiły się w czasach zarazy a głównym powodem obaw były muchy ! Kilka niemieckich księstw wprowadziło w XV wieku prawny obowiązek ochrony pożywienia i napojów, który surowo egzekwowano. Jednak  chyba bardziej strach przed nawrotem epidemii - mógł przyczynić się do utrwalenia mody na przykrywanie kufli z piwem. Dziś trudno sobie wyobrazić, że tzw.”morowe powietrze” potrafiło kiedyś wyludnić całe miasta - nie nadążano z chowaniem trupów do zbiorowych mogił. W tym kontekście upiornej wymowy nabiera sentencja o radości życia. Czasem ma się wrażenie, że przetrwała podświadoma trauma - NIWELUJĄCA energię „większości” do poziomu zabawowej egzystencji a inteligentną „mniejszość” - PARALIŻUJĄCA.

Nosorożec pod Łomżą? To możliwe ! Jeśli natrafisz na podobne znalezisko w rzece, bagnie lub żwirowni - sława lub satysfakcja odkrywcy zapewniona, tylko koniecznie zabezpiecz i oznakuj dla badaczy miejsce odkrycia tak, aby nie uległy przesunięciu inne fragmenty kości sprzed tysięcy lat. Natychmiast zawiadom Muzeum Przyrody w Drozdowie - gdzie zgromadzono pokaźny zbiór skamieniałości z  terenu północnego Mazowsza, w tym szczątki ssaków kopalnych. Te odkrycia są niezbyt częste, tym bardziej wartościowe jako potwierdzenie, że w okresie lodowcowym życie tętniło na mroźnej Północy: był mamut, jeleń olbrzymi, niedźwiedź brunatny, żubr długorogi. Pod dzisiejszą Ostrołęką - słoń stepowy a w Dębnikach - renifer. Kolejne miejsca odkryć to Siemień, Pniewo, Rakowo-Boginie, Wiśniewo, Szablak, Krzewo. Między wsiami Rybaki-Czartoria natrafiono na ogromną rzadkość: szczątki nosorożca włochatego, współczesnego mamutom. Pochodząca stamtąd efektowna kość (na fotografii) została wyłowiona z Narwi przez nieznanego rybaka w 1960 r. Znalezisko trafiło do Muzeum w Łomży, gdzie zbadał je dr Andrzej Ruprecht (Zakład Badania Ssaków w Białowieży). Wyniki opublikował w r.1976 w Roczniku Białostockim: okazało się, że jest to długi na 32,5 cm fragment nasady lewej kości ramieniowej nosorożca włochatego. Jak wyglądał ten olbrzym, pokazuje rekonstrukcja rysunkowa. Od wieków był i jest natchnieniem artystów: co udowadnia znaczek poczty szwedzkiej (u dołu) i rysunek (u góry) wyryty w kamieniu przez kromaniońskiego łowcę. Znamy go także z wielu europejskich malowideł jaskiniowych. Ten lodowcowy ssak wg badaczy pojawił się ok. 1,5 mln lat temu, zniknął przed ok.10 tysiącami lat. Obok kości plejstoceńskich zwierząt znajdowano szczątki neandertalczyków- również w Polsce: przykładem jaskinia Raj pod Kielcami, gdzie wykopaliska ujawniły ok. 300 poroży reniferów w formie zasieków, broniących wejścia  do jaskini przed drapieżnikami. Na północy Polski dotychczas znane było jedno stanowisko nosorożca włochatego: Kalinowo na Suwalszczyźnie. Muzeum w Łomży tworząc oddział przyrodniczy w Drozdowie przekazało wraz z kolekcją skamieniałości Chętnika również „łomżyńskiego nosorożca włochatego” i dziś można oglądać ten unikat na stałej ekspozycji w samodzielnym, prężnie rozwijającym się  Muzeum Przyrody.

Muzeum Północno-Mazowieckie w Łomży oprócz gotowej ekspozycji archeologii i wkrótce otwieranej - historii, szykuje w nowej siedzibie kolejną stałą wystawę: lamp naftowych, z własnej, pokaźnej kolekcji rzemiosła artystycznego. Zwiedzający będą mogli porównać zmieniające się na przestrzeni lat - style, kształty, symbolikę. Zobaczymy z bliska np. porcelanową lampę stołową w stylu neorokoko, wysoką na 81 cm, z II poł. XIX wieku. Dominują tu postacie aniołków, nawiązujące do antycznego wzoru uskrzydlonego amorka (inaczej: putto - z łac. putus: czysty). Lampa ma palnik pierścieniowy niemieckiej firmy Carl Holy. Zielonkawy klosz tulipanowy jest zdobiony nakładanym ornamentem kwietnym. Kwiaty są także - ale już malowane ręcznie - na zbiorniku porcelanowym pod kloszem. Na korpusie przyciąga wzrok scenka, będąca alegorią malarstwa: orszak puttów, wśród nich jeden uroczyście fetowany - dzierży paletę z farbami. W mieszkaniu sprzed ponad 100 laty - w półmroku wieczorów - w świetle lampy naftowej ożywał, drgał rozbuchany zielenią słoneczny obrazek. Do wyboru z drugiej strony lampy: putto wysypuje z kosza kwiaty, to kolejna scenka - z alegorią lata.