Wpływ alkoholizmu rodziców na sytuację szkolną dziecka. - ::4lomza.pl:: Regionalny Portal

Dziecko wstępuje do szkoły z całym bagażem przeżyć z okresu dotychczasowego dzieciństwa. To, które wychowywało się w rodzinie "normalnej", nie zagrożonej patologią nauczyło się posłuszeństwa, współżycia z innymi, spełniania obowiązków i łatwo przystosowuje się do wymagań szkoły. Trudniej jest dzieciom, które pochodzą z rodzin dotkniętych problemem alkoholowym. Alkoholizm rodziców, ich niezaradność życiowa, często panujący głód i brak odpowiednich warunków do nauki ogromnie obciążają dziecko i musi ono włożyć wiele wysiłku, aby sprostać wymaganiom szkoły. Przy braku zarówno zdolności, jak i chęci do nauki dziecko żyjące w ciągłym zagrożeniu będzie zaniedbane i samo nie poradzi sobie, jeśli ktoś obcy czy krewny mu nie pomoże.

Dziecko żyjące w ustawicznej niepewności i braku poczucia bezpieczeństwa skazane jest na kompensowanie tych warunków przez marzenia na jawie, co prowadzi do nieuwagi na lekcjach i braku sukcesów w nauce. Dla niektórych dzieci szkoła jest kryjówką, miejscem w którym znajdują pociechę i czują się bezpieczni. Lubią szkołę, gdyż jest to jedyne miejsce w którym mogą się schronić przed swoim nieustabilizowanym życiem w domu. W rezultacie, dzieci te rozkwitają w klasie. W przeciwieństwie do nich jednak są i dzieci, które postrzegają szkołę jako jeszcze jeden czynnik stresu w pełni udręki życiu. Lęk przed nauczycielami, lęk przed niepowodzeniem i obawa, że inni uczniowie nie będą ich lubić - wszystko to zwiększa ich niepokój i stres.

Dzieci alkoholików nie dają sobie rady w szkole z wielu powodów. Na ogół ich rodzice są tak pochłonięci własnymi problemami, że sprawy dzieci schodzą na daleki plan. Nawet jeśli dziecko uczy się dobrze, często musi się obywać bez poparcia i pochwały ze strony rodziców.

Dzieciom tym trudno jest uczyć się lub pamiętać o zadaniach domowych w domu, którym na co dzień panuje chaos. Nieprzewidywalność i zamęt wywierają wpływ na wyniki w nauce. W szkole wstydzą się swoich rodziców, boją się aby koledzy nie zauważyli, że ojciec często jest nietrzeźwy. Jeśli nie mogą oni ukryć bolesnej prawdy, wówczas brawurą i arogancją, albo bójkami, starają się zaimponować kolegom, zaznaczyć swoją wartość, gdyż nie potrafią tego zrobić wynikami w nauce, ponieważ warunki domowe nie pozwalają na osiąganie sukcesów w szkole. Dzieci te rzadko zdobywają przyjaciół, gdyż rodzice przestrzegają swoje dziecko przed bliższymi z nimi kontaktami, co wysoce krzywdzi jedną jak i drugą stronę. Dziecko ochraniane przed niektórymi kolegami zwykle nie znajduje uznania w grupie rówieśniczej.

Badania prowadzone nad dziećmi alkoholików wykazują, że skarżą się one na trudności w skupieniu uwagi w nauce. Ta niezdolność do koncentracji i możliwość skupienia się tylko przez krótki czas - o ile nie są następstwem alkoholowego zespołu płodowego - wynikają z braku snu, albo też ze stresu i zamartwiania się tym co działo się poprzedniej nocy, albo z troski co się właśnie dzieje w domu pod ich nieobecność lub co się będzie działo wieczorem.

Z powodu braku ciągłości w życiu rodziny dzieci takie na ogół częściej zmieniają szkołę niż dzieci z rodzin niepijących. Wśród tych uczniów notuje się niższą frekwencję w szkole. Dzieje się tak z powodu bezsennych nocy i powtarzających się w domu pijackich awantur. Częste nieobecności w szkole sprawiają, że dzieciom tym trudno nadrobić zaległości w nauce i często dostają złe stopnie. Wiele z nich przychodzi do szkoły po nieprzespanej nocy co kończy się pogrążaniem w półśnie lub zasypianiem na lekcji.

Są dowody na to, że alkoholizm rodziców wpływa bardziej niekorzystnie na postępy w nauce chłopców niż dziewcząt. Znajduje to wyraz zarówno w ich zachowaniu i samopoczuciu, jak i w uzyskiwanych słabych ocenach. Prowadzący badania przypuszczają, że obniżona sprawność intelektualna u dzieci płci męskiej może być następstwem faktu, że odczuwają one niemożność rozwijania wrodzonych zdolności.

Inne badania prowadzone nad niedostosowaniem społcznym tej grupy dzieci wskazują na fakt, że dzieci alkoholików są bardziej agresywne wobec otoczenia. W sytuacji frustracyjnej koncentrują się na przeszkodzie, nie zaś - jak czynią to ich rówieśnicy - na szukaniu rozwiązania czy też obronie obrazu własnej osoby. Dzieci te prezentują przy tym różnego typu zaburzenia zachowania. Obok społecznej agresji rozpoznać u nich można reakcje świadczące o nadmiernej lękliwości oraz zamknięciu emocjonalnym. Za główne źródło zaburzeń zachowania uważa się frustrację potrzeby kontaktu emocjonalnego, bliskości, oparcia, miłości. Takim miejscem, gdzie ze szczególną siłą ujawniają się problemy emocjonalne u dzieci alkoholików jest właśnie szkoła.

Jak wynika z ustaleń innych badaczy cytowanych przez A. Pacewicz., dzieci z rodzin z problemem alkoholowym wykazują niższy poziom funkcjonowania w roli ucznia, a ich nieprzystosowanie przejawia się w trzech sferach: instytucjonalnej (gorsze wyniki w nauce), społecznej (trudności w kontaktach z rówieśnikami) i emocjonalnej (negatywny stosunek do szkoły). Dzieci te na ogół nie akceptują szkoły, boją się jej i nie lubią.

Życie w warunkach długoletniego stresu psychicznego doprowadza ich do destrukcyjnych wzorów zachowań zarówno w domu jak i w szkole. W reakcji na chorobę alkoholową rodziców dzieci nieświadomie spełniają role, które pozwalają zneutralizować im skutki zachowania rodzica alkoholika i sprawiają, że rodzina funkcjonuje nadal. Role te - to różne sposoby reagowania na świat, które wynikają z postaw obronnych dziecka.

Rodzinny bohater - podpora rodziny. Pełni ją zwykle najstarsze dziecko w rodzinie. Jego zadaniem jest dostarczenie rodzinie poczucia wartości. Stąd nie sprawia żadnych kłopotów, dobrze się uczy, wykonuje część obowiązków pijącego rodzica. Jest nad wiek dorosłe oraz nadmiernie obowiązkowe i odpowiedzialne. Często zaniedbuje własne potrzeby. Dzieci te mają zwykle trudności z wypoczynkiem i odprężeniem się czego następstwem mogą być schorzenia psychosomatyczne. W szkole tacy bohaterowie wyróżniają się w nauce, sporcie albo w jednym i drugim. Często nie uzyskują żadnego wsparcia ze strony specjalistów, gdyż sprawiają wrażenie dzieci odpornych, nie potrzebujących żadnej pomocy. Taki bohater może być najbardziej uważnym, bystrym, zasługującym na zaufanie, a przy tym najpopularniejszym dzieckiem w szkole. Dzieci te przestrzegają reguł, zawsze kończą zaczętą pracę, często zajmują czołowe funkcje w szkole i zajęciach pozaszkolnych.

Ponieważ osiągnięcia i współzawodnictwo są w naszym społeczeństwie oceniane wysoko, rodzinni bohaterowie na ogół nie są rozpoznawalni. Nagradza się ich natomiast za osiągane znakomite wyniki.

Kozioł ofiarny (wyrzutek) - Rolę tę na ogół pełni dziecko nieco młodsze od bohatera. Nie jest ono w stanie z nim konkurować, czuje się odsunięte i szuka wsparcia poza domem. Stwarza wiele problemów wychowawczych, bardzo często popada wcześnie w konflikty z prawem, niejednokrotnie uzależnia się od alkoholu czy narkotyków. Nierzadko dzieci te są pierwszymi członkami rodziny alkoholika zgłaszającymi się po pomoc. Często zapadają na schorzenia wymagające pomocy psychiatrycznej.

W szkole kozioł ofiarny bywa zazwyczaj dzieckiem, które najbardziej przeszkadza, takim, którego nauczyciel nigdy nie zapomni. W przeciwieństwie do rodzinnych bohaterów zapamiętywanych za ich pozytywne cechy, kozły ofiarne pamięta się z powodu wyrządzonego przez nich zła. Dotrzymywanie kroku rodzinnemu bohaterowi jest zadaniem przekraczającym jego siły. Wdaje się w bójki, wchodzi w konflikty z prawem, zdarza się, że bierze narkotyki albo ucieka z domu. Odwraca więc uwagę od rzeczywistych problemów rodziny, pakując się co rusz w nowe kłopoty.

Zagubione dziecko (aniołek, niewidzialne dziecko, dziecko we mgle) - To często dzieci średnie w rodzinie, które nie potrafią znaleźć sobie miejsca ani w swoich rodzinach, ani w szkole. Są to dzieci nie dostrzegane, których nikt nie widzi i nikt nie pamięta. Nauczyciele mają kłopoty z przypomnieniem sobie tych uczniów, gdyż nie zwracają na siebie uwagi ani pozytywnym, ani negatywnym sensie. Nie są ani rozrabiaczami, ani prymusami klasowymi. Zagubione dzieci radzą sobie ze swoimi uczuciami kryjąc je tak głęboko, że trudno do nich dotrzeć. Niekiedy obracają swój gniew przeciwko sobie samym i wyrządzają sobie krzywdę usiłując popełnić samobójstwo lub biorąc narkotyki.

Zagubione dziecko jest samotne i zamknięte w sobie. Przed chaosem i awanturami w domu ucieka w świat marzeń. Niewiele wymaga od rodziny i minimalnie korzysta z jej wsparcia. Ma trudności w nawiązywaniu kontaktów z innymi ludźmi.

Maskotka (błazen) - Bywa nim najmłodsze dziecko w rodzinie, będąc w centrum uwagi i zainteresowania rodziny. Zawsze stara się, aby zwracano na nie uwagę. Po to, aby przetrwać dostarcza rodzinie ciągłych tematów do zabawy oraz dba o to, aby jak najczęściej było w domu wesoło. Rola tych dzieci polega więc na tym by ulżyć rodzinie w ciężkiej sytuacji, rozweselając ją swoim humorem i żartami. Maskotki jako najmłodsze dzieci często nazywane są beniaminkami rodziny. Traktują one lekko poważne sytuacje i starają się by nastrój był optymistyczny, wszyscy byli szczęśliwi i by nie brać niczego nazbyt serio. Wydaje się, że są dziećmi, do których najtrudniej dotrzeć, gdyż kryją się za nieprzebytym murem śmiechu.

Maskotki charakteryzują się małą odpornością na stres a stojąc przed trudnymi do rozwiązania problemami nierzadko sięgają po alkohol lub narkotyki.

Wspomagacz - To dziecko najbliższe wzoru współuzależnienia. Często "dziecko - rodzic" zwane tak ze względu na fakt, iż przyjmuje postawę opiekuńczą wobec osoby pijącej. Jego głównym zadaniem jest chronić alkoholika przed przykrymi skutkami picia, przez co nieświadomie sprzyja rozwojowi choroby a nie otrzeźwieniu człowieka. To on wylewa alkohol do zlewu, albo przynosi go do domu, by alkoholik nie wyszedł z zamiarem dalszego picia. Angażuje się w poszukiwanie powodów picia i środków, które sprawią, że alkoholik będzie pił mniej. Ćwiczy się w manipulacjach i sprytnych sztuczkach. Picie alkoholika angażuje naprawdę wiele jego energii życiowej. Nie pozwala sobie na "bycie obok", co wobec osoby uzależnionej byłoby konstruktywną wersją życia. Gdy dorośnie zostanie żoną alkoholika lub mężem osoby uzależnionej.

Spełniane przez dzieci role często noszą nazwę "fałszywych osobowości". Są one rezultatem nieświadomej reakcji dziecka, które usiłuje stawić czoło faktowi, że jego rodzice zawiedli w roli rodziców, a poza tym chcą ukryć i obronić ważne aspekty swej wewnętrznej rzeczywistości. Grane przez dzieci alkoholików role, mające pomóc w przetrwaniu, stają się nieodłączną częścią ich osobowości i są przeszkodą na drodze do wyzwolenia.

Jedna osoba podejmuje zwykle więcej niż jedną rolę. "Czyste typy" z punktu widzenia tej charakterystyki zdarzają się niezmiernie rzadko.

Rodziny uczestniczą w rozwoju tożsamości dzieci, przydzielając im role sprzyjające funkcjonowaniu rodziny. Role te funkcjonujące sprawnie w dzieciństwie, kształtując dziecięcą tożsamość, utrudniają życie dorosłe. Problem ten ilustruje zamieszczona niżej tabela (Brajan E. Robinson, 1998).

Tab. 1: Role odgrywane przez dzieci alkoholików celem przetrwania w różnych środowiskach.

Dom	Szkoła	Praca	Postawy społeczne
Bohater (dziecko odpowiedzialne)	Gwiazda klasowa	Pracuś	Pozytywna jednostka
Kozioł ofiarny (dziecko nadpobudliwe)	Dziecko trudne	Sprawca kłopotów	Niedostosowany społecznie
Dziecko zagubione	Klasowy samotnik	Samotnik	Trzymający się na uboczu
Maskotka	Klasowy klaun	Dowcipniś, kawalarz	Komik na scenie
Wspomagacz (łagodzący nastroje)	Pomaga innym w klasie	Osoba rozwiązująca problemy	Opiekun

Role odgrywane przez dzieci celem przetrwania w rodzinie patologicznej, stają się destrukcyjne w życiu dorosłym. Najlepszym momentem do interwencji jest dzieciństwo, zanim jeszcze wzory zachowań utrwalą się na dobre. Nadzieję na przełamanie tych wzorów dają terapeuci, którzy na co dzień pracują z dziećmi alkoholików. Niezależnie od tego, czy terapeuci zajmują się wyprowadzaniem alkoholików z nałogu, ciąży na nich odpowiedzialność za ogromną i zazwyczaj zaniedbywaną populację dzieci pochodzących z rodzin alkoholowych. Jeżeli nauczyciele, pracownicy poradni, administracja oświatowa, pracownicy socjalni i inni profesjonaliści zrozumieją naturę tej choroby i jej następstwa dla dzieci, będą mogli w istotny sposób przyczynić się do ich wyleczenia.

Podsumowując, można stwierdzić ogólnie, że trudności szkolne i sytuacja szkolna tych dzieci są wyniesionymi z życia rodzinnego zaburzeniami w sferze procesów emocjonalnych. Szkoła staje się przy tym dodatkowym źródłem frustracji i urazów. Wielu kłopotów przysparza dzieciom alkoholików brak umiejętności koncentrowania uwagi, nadpobudliwość psychoruchowa i wspomniane wcześniej zachowania aspołeczne. Niepowodzenia szkolne i niska pozycja w strukturze klasy pogłębia małe poczucie własnej wartości oraz brak wiary we własne siły, a tym samym nasilają przeżywane przez dziecko trudności i utrwalają ukształtowane w domu patologiczne wzory reagowania i cechy osobowości.

Niesienie pomocy dzieciom z rodzin alkoholowych jest trudne z wielu powodów. Jest to działanie słabo społecznie dostrzegane i doceniane. O ludziach, którzy to robią niewiele się mówi, niewiele się im też płaci. Brakuje instytucji powołanych do opieki nad dziećmi alkoholików. Najczęściej spotykanymi są świetlice środowiskowe, profilaktyczne ogniska wychowawcze itp.

Dzieci te z reguły przewijają się przez wszystkie placówki wychowawcze i oświatowe, a ich droga przez nie jest zazwyczaj dłuższa, niż droga innych dzieci.

Źródła

1. Ekiert - Grabowska D.: Dzieci nieakceptowane w klasie szkolnej. Warszawa 1982
2. Janowski A.: Poznawanie uczniów. Warszawa 1975.
3. Jundziłł I.: Trudności wychowawcze w rodzinie. Warszawa 1989.
4. Kądziela K., Malesz M.: Poradnik dla ofiar przemocy w rodzinie. Warszawa 1995.
5. Konopnicki J.: Powodzenia i niepowodzenia szkolne. Warszawa 1966.
6. Najda Z.: Co się psuje po alkoholu. Warszawa 1998.
7. Nowacki T.: Teczka biograficzna ucznia. Warszawa 1974.
8. Pacewicz A.: Dzieci alkoholików. Jak je rozumieć, jak im pomagać. Warszawa 1994.
9. Potter - Efron R.T., Potter - Efron P.S.: Złość, alkoholizm i inne uzależnienia. Warszawa 1994.
10. Robinson B.E.: Pomoc psychologiczna dla dzieci alkoholików. Warszawa 1998.
11. Skorny Z.: Rodzina a zaburzenia rozwoju psychospołecznego dzieci i młodzieży. Problemy opiekuńczo - wychowawcze, 1992, nr 3.
12. Sztander W.: Dzieci w rodzinie z problemem alkoholowym. Warszawa 1999.
13. Sztander W.: Rodzina z problemem alkoholowym. Warszawa 2000.
14. Woronowicz B.T.: Alkoholizm jest chorobą. Warszawa 1998.

Małgorzata Szczepkowska