Przykazania narodowe
Po zmianie ustroju, wśród monet okolicznościowych takich jak Solidarność, w 1991 roku Narodowy Bank Polski upamiętnił też 200 rocznicę Konstytucji 3 Maja. Na fot. widok tej monety, na tle unikalnej publikacji- 1916 rok, Łomża, tytuł: „W rocznicę Konstytucji 3 Maja”. Porównajmy znaki czasu: monogram królewski a nad nim jakby poderwany do lotu orzeł w koronie, z symbolami władzy, jabłkiem i berłem. Na awersie dla podkreślenia ciągłości królewskiego rodu, orzeł znowu w koronie. Jesteśmy z tego dumni: na kuli ziemskiej dwa wielkie narody wskazały źródła wolności: amerykański - pierwszą konstytucją na świecie, a potem naród polski - pierwszą konstytucją w Europie! To źródło siły do zbiorowego przetrwania kolejnych zagrożeń: przykładem wspomniany niskonakładowy druk z Łomży. Wzruszające, jaką strawą duchową karmiło się małe miasto w czasie I wojny światowej: oto dochód z druku -„całkowity na rzecz Miejskiej Biblioteki 3 Maja”, wydawca: Towarzystwo Szerzenia Oświaty Drukowanym Słowem, skład główny ul. Dworna 24, udziela bezinteresownie porad przy tworzeniu bibliotek i w zakresie samokształcenia”. Autor z Łomży „C.Z.” pisze w chwili „gdy krwawe pługi zorały ziemię naszą”...a dla żołnierza powracającego z okopów rocznice „stają się sztandarami pracy i czynu”. Streszcza pamiętny dzień 3 Maja 1791 roku, kiedy czytano Ustawę Zasadniczą czyli Konstytucję -„przy natłoku różnych ludzi w Izbie, na schodach, w podwórzach i na Placu Zamkowym”. „Kilka godzin trwał spór” -ale wieczorem „zaprzysięgli ją Król, senatorowie, posłowie oprócz 13 opornych”. Oto „akt twórczy zbiorowej woli narodu, czyn praojców, przekazany w spuściźnie testament przykazań narodowych”. Przede wszystkim zniesienie konfederacji i liberum veto, głównych powodów „bezrządu i anarchii.. pierwszego lepszego magnata”. Cały naród rządzi krajem, tworzy nowe prawa lub ograniczenia. Sejm poprzez młodych przedstawicieli „zaszczepi zasady równości braterstwa”, aby w jedności „oprzeć się przemocy sił zewnętrznych”. Konstytucja nadaje też „rozległe prawa mieszczanom i polepsza dolę chłopa”. Na ówczesne stosunki Polska zyskiwała „reformę wielką i zdumiewającą” - choć bez poparcia „ogółu szlacheckiego”, co zwłaszcza późniejsza Targowica odwróciła za argument przeciw Konstytucji. „Ustawa Rządowa pozostawiała szlachcie dawne prawa ale mieszczaństwu nadała rozległe przywileje”- np. należne miejsce w organizacjach społecznych i politycznych (zwłaszcza udział w Sejmie) oraz możliwość wchodzenia w stan szlachecki. „Zapanował w sferach reformatorskich niebywały zapał i tkliwość uczuć... szlachta tłumnie zapisywała się do ksiąg mieszczańskich, wydawano obiady na cześć mieszczan”. Stan rycerski „okazywał szczerą uprzejmość” otrzymując w zamian „poszanowanie i wdzięczność czułą”. „Na Sejmie w imieniu mieszczan” zapewniono postawę rzetelnych obywateli -„krocie rąk naszych i piersi stanie na obronę wolności… u każdego gotowe serce i oręż w domu”. „Nie były to czcze słowa. Setki ludu warszawskiego”…zapisało chlubna kartę… budując szańce Pragi i w czynach Kilińskiego. O chłopów dopominał się Kołłątaj: -„nie może być ten kraj wolny, gdzie człowiek jest niewolnikiem”. Choć Konstytucja nie zapewniła „zmiany radykalnej” udało się usankcjonować „pewną kontrolę” i „wzięto w opiekę lud wiejski”, bo trudno o wyłom w mentalności, gdy „w całej Europie działo się nie lepiej, a w Rosji nie było nawet najmniejszych prób ulżenia doli poddanego”. Dopiero „reformy tej dopełnił Kościuszko” z kosynierzami na polach Racławic. Tak zmieniała się Polska dzięki „pionierom rozumnego patriotyzmu”. Ostatnim nakazem -„pełnym goryczy przeczuciem losów europejskich i upadku Rzeczpospolitej - jest głos Hugo Kołątaja „jednego z twórców Konstytucji 3 Maja”. To jak rozkaz dla niepodległej Polski, ”upomnienie dla wieku przyszłego”: „Nie dajcie się strawić”.
