Nieprawidłowości rozwoju mowy
Jedną z ważniejszych form aktywności człowieka jest aktywność słowna – czyli mowa. Mowa ludzka jest kluczem do wiedzy, jest także ważnym czynnikiem kształtującym osobowość. Kształtowanie psychiki odbywa się przede wszystkim poprzez mowę. Jej zaburzenia powodują poznawcze i społeczne konsekwencje.
Mowa jest atutem w nawiązywaniu kontaktów społecznych, daje możliwość precezyjnego komunikowania się, stanowi narzędzie w zdobywaniu informacji, pozwala na wyrażanie sądów, uczuć i upodobań.
Podkreśla się równierz ścisły związek mowy z myśleniem. Mowa kształtuje się w procesie myślenia, bierze w nim udział, kształtuje myślenie. Jest to związek współzależności. Niska inteligencja powoduje opóźnienie rozwoju mowy, ale także opóźniony rozwój mowy jest przyczyną obniżenia poziomu intelektualnego. Wykazano, że pod wpływem nauki mowy następuj wzrost ilorazu inteligencji. Szczególnie ważny jest okres od urodzenia do drugiego roku życia.
Proces rozwoju mowy przebiega pewnymi etapami i trwa kilka lat. Czas ich pojawienia się w zasadzie jest stały, ale dopuszczalne są pewne przesunięcia, nie większe jednak niż pół roku. Zdrowe, normalnie słyszące i normalnie rozwijające się dziecko przyswaja sobie mowę w ciągu pierwszych pięciu, sześciu lat.
W rozwoju mowy wyróżniamy następujące okresy:
Okres melodii (do 1 roku życia)
Okres wyrazu (1-2 rok życia)
Okres zdania (2-3 rok życia)
Okres swoistej mowy dziecka (3-7 rok życia dziecka)
Okres melodii to stadium przedjęzykowe. W okresie tym wyróżnia się dwa bardzo ważne dla rozwoju mowy podokresy:
- głużenie – odruch bezwarunkowy, głużą także dzieci niesłyszące,
- gaworzenie – 5-7 miesiąc, gaworzą tylko dzieci słyszące. Jeżeli do 7 miesiąca życia dziecko nie gaworzy, to konieczna jest konsultacja lekarska.
Okres melodii kończy się następującymi osiągnięciami:
Pod koniec 1 roku życia pojawiają się pierwsze słowa wypowiadane ze zrozumieniem. Skłądają się one z sylab: ma-ta-ba-la.
Roczne dziecko rozumie mowę dorosłych – rozumienie mowy wyprzedza jej formę czynną; mało mówi, bardzo dużo rozumie.
Spełnia nasze proste zalecenia, zna swoje imię, pokazuje części ciała.
Okres wyrazu (1-2 rok zycia) w tym okresie opanowuje wszystkie samogłoski (bez ę, ą) i sporo spółgłosek: m, t, b, k, d, czasem ś, ć.
Pod koniec 2 roku życia dziecko operuje kilkudziesięcioma poprawnie wymawianymi wyrazami i ogromną liczbą zastępczych. Zaczyna budowanie zdania.
Okres zdania (2-3 rok życia) mowa ulega dalszemu doskonaleniu. Dziecko powinno już wymawiać wszystkie samogłoski ustne i nosowe. Opanowane spółgłoski to: wargowe – p, b, m, p’, b’, m’, wargowo-zębowe – w-f, w’-f, środkowojęzykowe – s’, z’, c’, dz’, n’, k’, g’, tylnojęzykowe – k, g oraz c, t, d, n, l, ł, j.
W okresie tym następuje gwałtowny rozwój słownictwa. Dwulatek w ciągu roku opanowuje około 1000 słów. Następują próby wypowiedzi 2-3 wyrazowych.
Okres swoistej mowy dziecka (3-7 rok życia) – to czas opanowywania najtrudniejszych głosek: sz, ż, cz, dź, r oraz różnicowania ich z:s, z, c, dz i s’, z’, c’, dz’, r i l.
W wieku od 3 do 5 lat dziecko zadaje mnóstwo pytań – obliczono, że około 50 dziennie. Wypowiedzi charakteryzują się bogatą wyobraźnią (rodzice boją się, że ich dziecko zaczyna kłamać). Tycmzasem jest to pewna prawidłowość, zwana konfabulacją. Dzieci tworzą niezykłe opowieści. Wzbogaca się ilościowo i jakościowo słownik dziecka. Operuje ono rzeczownikami, czasownikami, przymiotnikami, przysłówkami i zaimkami.
Jeżeli do 5 roku życia dziecko nie przejawia zainteresowania poprawnym sposobem mówienia, widoczne są wady wymowy, to należe zgłosić się do logopedy!
Dzieci w klasie „0” powinny wymawiać prawidłowo wszystkie głoski i budować zdania logiczne, poprawne pod względem gramatyki i składni. Ich mowę powinien cechować właściwy akcent, rytm i melodia.
Jednak nie u wszystkich dzieci rozwój mowy przebiega harmonijnie i rytmicznie, zgodnie z przyjętymi normami. Ostatnie badania wykazały, że wśród dzieci rozpoczynających naukę w szkole jest około 20% dzieci z wadami wymowy.
Co to jest wada wymowy?
O wadzie mówimy wtedy, gdy wymowa odbiega od normy ogólnie przyjętej w danym języku. Wady obejmują szeroką gamę odchyleń – od drobnych nieprawidłowości w realizacji poszczególnych głosek, aż po ciężkie wady utrudniające kontakt z otoczeniem, powodujące złe przystosowanie się dziecka do życia społecznego.
Największą grupę wad wymowy spotykanych w szkole na etapie nauczania początkowego stanowią wady artykulacyjne zwane dyslalią.
Jest to nieprawidłowość w wymawianiu jednej głoski, wielu głosek, a nawet niemal wszystkich głosek wyrazu. Wymowa jest wtedy niewyraźna, mało zrozumiała.
Dyslalia obejmuje także:
- opuszczanie dźwięków, np. krowa – kowa, stołek – tołek,
- brak głosek miękkich, mp. Pies- pes,
- zmiękczanie głosek, np. szczotka – ściotka,
- mowę bezdźwięczną, np. woda – fota, żaba – szapa,
- mowę nosową (najczęściej spowodowaną rozszczepem podniebienia).
W ramach dyslalii najczęściej spotykami się z:
-seplenieniem (wadliwa wymowa sz, ż, cz, dż, jako s, z, c, dz),
- szeplenieniem (wadliwa wymowa s, z, c, dz jako sz, ż, cz, dź),
- reraniem (nie wymawia głoski r lub wadliwie wymawia),
- lelaniem (głoskę l zastępuje głoską j),
- łełaniem (głoskę l zastępuje głoską u, j),
-geganiem (głoskę g zastępuje głoską t, d),
- kekaniem (głoskę k zastępuje głoską t).
Przyczyną wad wymowa są najczęściej nieprawidłowości w budowie i funkcjonowaniu narządów artykulacyjnych, np. warg, języka, wady zgryzu lub zaburzenie analizy i syntezy słuchowej (słuch fonematyczny).
Drugim co do częstotliwości występowania u dzieci rodzajem zaburzenia mowy jest jąkanie. Najogólniej mówiąc, jąkanie polega na zaburzeniu koordynacji narządów: oddechowego, artykulacyjnego i fonacyjnego. Obserwuje się wzmożone napiecie mięśni związanych z aktem mowy, np. wiązadła głosowe zaciskają się, zachodzą jedno na drugie, głos wydobywa sięz trudem.
Zaburzenia i wady wymowy w znacznym stopniu utrudniają osiąganie sukcesów w szkole. Prawie wszystkie dzieci z zaburzeniami wymowy mają kłopoty w nauce, w szególności w nauce czytania i pisania. Dziecko źle wymawia poznawane głoski, źle nazywa i zapisuje litery, a potem źle je odczytuje. Kiedy materiał szkolny nie jest jeszcze zbyt obszerny, dziecko radzi sobie, zastępując w wyraach i prostych zdaniach jedne głoski innymi. W miarę poszerzania słownictwa o nowe, nieznane wyrazy, zaczynają pojawiać się agramatyzmy i trudność z prawidłową budową zdań. Wolniej niż u innych dzieci rozwija się słownictwo i nie zawszze bywa stosowane adekwatnie, tzn. właściwie. Dzieci, u których podłożem zaburzeń mowy są trudności z analizą i syntezą słuchową, przy nauce czytania uporczliwie literują, mają kłopoty z łączeniem liter i głosek w wyrazy, a potem z przejściem od głoskowania do czytania sylabami i wyrazami. W czytaniu opuszczają, przestawiają lub dodają różne głoski i sylaby, zamieniają wyrazy o podobnym brzmieniu, powodując zniekształcenie ich treści. W efekcie treść przestaje być zrozumiała i dla słuchającego i dla dziecka.
Odbiciem trudności z mową jest pismo dziecka. Najwięcej kłopotu mają dzieci z posługiwaniem się dwuznakami, spółgłoskami miękkimi, dźwięcznymi i bezdźwięcznymi. Często dziecko nie wie, jak zakończyć wyraz mający fonetyczną końcówkę, np. ą czy om.
Dzieci z zaburzeniami mowy osiagają w szkole wyniki zazwyczaj poniżej zwoich możliwości.
Niepowodzenia szkolne mają wpływ na kształtowanie się osobowości dziecka. Długotrwały brak sukcesów w nauce szkolnej wywołuje zaburzenia w rozwoju emocjonalnym i kształtowaniu się prawidłowych postaw. Wada wymowy jest głownym czynnikiem prowokujacym złośliwość kolegów (w klasie, na przerwie, na podwórku). Wykpiwanie i ośmieszanie przejawiają z czasem niechęc do rówieśników i szkoły. Dzieci, które źle mówią, odsuwane są od udziału w imprezach szkolnych: deklamacjach, inscenizacjach. Przykre doświadczenia wytwarzajć lęk przed wypowiadaniem się (logofobia). Izolacja społeczna, poczucie osamotnienia, zaniżona samoocena rodzą coraz silniejsze emocje u dziecka z wadą wymowy. Rodzice mówią o tych dzieciach, że są nerwowe, źle zasypiają, przeżywają stay lękowe, moczą się, unikają kontaktów z gośćmi, nie chcą chodzić do sklepu itd.
Niewyrównane w porę niedobory mowy osłabiają wydolność umysłwoą dziecka, wpływają ujemnie na jego stosunek do nauki, szkoły, kolegó.w
Warto zastanowić się również nad tym, jaka jest rola rodziny w kształtowaniu mowy dziecka.
Jest na pewno nieoceniona, gdyż przyszłość każdego człowieka zaczyna się w rodzinie. Ostatnio coraz częściej mówi się o ogromnym znaczeniu okresu prenatalnego dla rozwoju mowy – to między 3-4 miesiacem życia płodowego kształtują się podstawowe organy konieczne do zaistnienia mowy, np. już są całkowicie ukształtowane i rozpoczynają pracę struny głosowe, rozpoczynają pracę mięśnie oddechowe.
Występowanie wówczas niekorzystnych czynników działąjących na organizm matki może doprowadzić do powstania zaburzeń w poźniejszym rozwoju mowy. Zaobserwowano ponadto, że płód jest zdolny do reagowania na dźwięk. Uzasadnione są więc sugestie, by „rozmawiać” ze swoimi jeszcze nienarodzonymi dziećmi.
Narodziny dziecka rozpoczynają nowy etap w drodze do opanowania języka. Szczególna jest rola matki, która poprzez dotyk, wzrok, słuch przekazuje dziecku informacje. W odpowiedzi na zachętę dziecko reaguje w określony sposób. Tak powstaje między nimi dialog. Dobrze jest, kiedy rodzice w 1 roku życia bardzi dużo mówia do dziecka. Im więcej „osłucha się”, tym szybciej będzie posługiwało się mową. Dziecko początkowo „osłuchuje się”, potem poprzez naśladowanie przyswaja mowę otoczenia i posługuje się nią.
Istotny wpływ na rozwój mowy dziecka mają także czynniki emocjonalne w rodzinie. Zdrowe, dobre stosunki rodzinne wpływają korzystnie na rowój dziecka – na jego mowę i zdrowie psychiczne. Niewłąściwa atmosfera rodzinna, niewłaściwe stosunki między rodzicami bardzo często powodują jąkanie siedziecka, logofobię oraz opóźnienie w rozwoju mowy.
Koleja niezwykle istotna kwestia to świadoma praca rodziców nad rozwijaniem mowy dziecka prowadzona w różnorodny sposób. Mogą to być: rozmowy, czytanie, czytanie książek, wspólne oglądanie ilustracji, gry językowe. Jest to także proste poprawianie błędów w wymowie dziecka i dostarczanie mu prawidłowych wzorów wymowy.
A oto kilka wskazówek, jak zapobiegać błędom w wychowaniu dzieci z zaburzeniami mowy:
1. Zapoznać się z prawidłami kształtowania i rozwoju mowy dziecka.
2. Śledzić uważnie proces rozwoju mowy dziecka, zwracając uwagę, czy nie pojawiają się w nim niepokojące objawy, np.
- nieprawidłowość w budowie narządów mowy,
- brak gaworzenia we właściwym czasie,
- brak mowy u 3-letniego dziecka.
Wczesny kontakt ze specjalistami umożliwi szybsze i skuteczniejsze usunięcie przyczyny zaburzenia.
3. Od urodzenia mówić do dziecka językiem dorosłych. Spieszczeń używać tylko w zabawach.
4. Nie wymagać od dziecka posługiwania się mową dorosłych, ale też nie naśladować jego języka. Takie postępowanie utrudnia dziecku naukę mowy.
5. Nie przestawiać dziecka leworęcznego na rękę prawó bez konsultacji z psychologiem i logopedą. Takie działanie może wywołac jąkanie.
6. Starać się słuchać, co dziecko do nas mówi, ponieważ chętnie słuchane – chętnie mówi.
7. Zachęcać dziecko do mówienia, nawet jeśli ma zaburzoną mowę.
8. Starać się, by zaburzenie mowy zostało usunięte przed podjęciem nauki szkolnej. Uchroni to dziecko przed otrzymywaniem niższych ocen, wyśmiewanie przez rówieśników – stresem.
Jednym słowem wczesne wykrycie i terapia zaburzeń mowy przynosi szybsze i skuteczniejsze efekty.
Swoje rozważania chcę zakończyć apelem do wszystkich rodziców:
„To od Was zależy, jaki człowiek wyrośnie z waszego dziecka. Postarajcie się zatem kochac swoje dziecko już od urodzenia, a nawet od poczęcia. Mówcie do niego od pierwszych dni jego obecności wśród was”.
Literatura
A.Balejko, Uczymy się ojczystej mowy. Białystok 1994.
E.Chmielewska, Zabawy logopedyczne i nie tylko. Kielce 1997.
G. Demelowa, Elementy logopedii. Warszawa 1987.
T. Gałkowski, Z. Tartkowski, T. Zaleski, Diagnoza i terapia zaburzeń mowy. Lublin 1993.
K.Kozłowska, Pomagajmy dzieciom z zaburzeniami mowy (Podręczny poradnik logopedyczny). Kielce 1996.
J.E.Nowak, Wybrane problemy logopedyczne. Bydgoszcz 1993.
E.Sachajska, Uczymy poprawnej wymowy. Warszawa 1992.
E. Słodownik-Rycaj, O mowie dziecka, czyli jak zapobiegać powstawaniu nieprawidłowości w jej rozwoju Warszawa 2000.
