Kiedy małżeństwo kościelne nie zaistniało
- Sądy cywilne zajmują się rozwodami i badają przyczyny rozpadu małżeństwa, natomiast sądy kościelne sprawdzają, czy zaistniał węzeł sakramentalny podczas ślubu – wyjaśnia ks. Mariusz Chmielewski, 48-letni oficjał Sądu Biskupiego w Łomży. Na temat procesów w Sądzie Biskupim krąży po mieście dużo opowiastek, często niemających wiele wspólnego z rzeczywistością, dlatego postanowiliśmy zapytać u źródła o działalność Sądu i procedury, w wyniku których następuje stwierdzenie nieważności małżeństwa kościelnego.
Paradoks nieważności małżeństwa polega na tym, że ceremonia zaślubin faktycznie odbyła się w obecności duchownego, świadków, rodziny i gości, jednakże małżeństwo nie doszło do skutku – nie zaistniało prawnie. Dla obserwatorów zewnętrznych para jest mężem i żoną, lecz z czasem okazuje się, że były istotne okoliczności, że małżeństwo – z perspektywy prawa kanonicznego Kościoła – w ogóle nie zaistniało od początku.
Kiedy małżeństwo Kościół uznaje za nieważne?
Przyczyn bywa wiele, na przykład, przymuszanie kobiety lub mężczyzny, stosowanie szantażu ze strony rodziny, nałogi: alkoholizm, narkomania. Powodem nieważności może być choroba psychiczna lub jakieś zaburzenie psychoseksualne (np. homoseksualizm); zachowania psychopatyczne; symulacja całkowita (np. tylko chęć osiągnięcia zysku z zawartego związku), ewentualnie symulacja częściowa (np. ktoś nie chce potomstwa albo wyklucza wierność i nierozerwalność, które przysięgał w trakcie ślubu kościelnego); kłamstwo (np. ukrywana świadomie bezpłodność). Przyczyn nieważności jest wiele i są one przedmiotem rozmów wyjaśniających z małżonkami w Sądzie Biskupim, choć trzeba pamiętać, że tzw. brak miłości nie stanowi przesłanki prawnej. Małżeństwo powstaje przez wyrażenie wolnej i świadomej zgody mężczyzny i kobiety, zgodnie z powszechnie znanymi słowami Chrystusa: „Co więc Bóg złączył, tego niech człowiek nie rozdziela” (nauczanie Chrystusa w tym względzie bardziej szczegółowo opisał ewangelista Marek 10, 1 – 12).
Trzeba pamiętać, że ważność małżeństwa rozstrzyga się w momencie jego zawierania. Dlatego dla Sądu Biskupiego najważniejszy jest okres przedślubny, prowadzący do małżeństwa. To, co wydarzy się po ślubie między małżonkami: nieporozumienia, konflikty, awantury, nałogi i czasami niewierność, nie stanowi przesłanki do stwierdzenia nieważności sakramentalnego związku, o ile nie ma związku z okresem przedślubnym.
Stwierdzono 245 nieważnych małżeństw
Najpowszechniejsze w Polsce i w Łomży są małżeństwa konkordatowe, zawarte w oparciu o umowę między Rzeczpospolitą a Stolicą Apostolską. Małżeństwo konkordatowe pociąga za sobą skutki cywilne, jest ślubem kościelnym i cywilnym jednocześnie. – Ale to nie działa w drugą stronę, ponieważ Kościół rzymskokatolicki nie uznaje rozwodu cywilnego – wyjaśnia ks. Mariusz Chmielewski. Skargę powodową składa się we właściwym sądzie kościelnym, który działa w każdej diecezji. Decyduje miejsce (diecezja) zawarcia małżeństwa, miejsce zamieszkania małżonków, miejsce zamieszkania świadków.
Podajemy liczby przyjętych spraw, wydanych wyroków i stwierdzonych nieważności małżeństw na podstawie danych Sądu Biskupiego w Łomży. Dane trzeba interpretować ostrożnie, ponieważ liczba wyroków w danym roku nie oznacza, że dotyczą one spraw przyjętych w tymże okresie. Mogły one wpłynąć wcześniej, a do tego w różnych latach. Z tym zastrzeżeniem podajemy liczby w porządku: rok, sprawy przyjęte, wyroki wydane ogółem i wyroki pozytywne (stwierdzające nieważność): 2024 r. – 50 – 43 – 29; 2023 r. – 50 – 60 – 37; 2022 r. – 59 – 67 – 51; 2021 r. - 85 – 86 – 71; 2020 r. – 81 – 79 – 57. W sumie przez 5 lat wydano w Łomży 335 wyroków, w tym pozytywnych 245, które stanowiły 73% wszystkich rozstrzygnięć.
A po co osobie wierzącej stwierdzenie nieważności małżeństwa? Przede wszystkim, ze względu na spokój własnego sumienia i poznanie prawdy. Orzeczenie nieważności małżeństwa daje także szansę na zawarcie nowego związku sakramentalnego (pierwszego ważnego). Wreszcie, zakończenie ewentualnego konkubinatu, jeśli ktoś w takim był po rozpadzie małżeństwa kościelnego, umożliwia przystępowanie do komunii św.
Proces krok po kroku
Procedura zazwyczaj trwa od około półtora roku do trzech lat. Ile jest etapów w procesie przed sądem kościelnym? 1. Złożenie skargi powodowej w sądzie biskupim z ewentualnymi dowodowymi: dokumentacją medyczną, psychologiczną, zdjęciami, nagraniami itp. (można skorzystać z wzoru formularza, a w tym celu należy skontaktować się telefonicznie z kancelarią sądu: 86 216 30 33 w godz. 9.-15.). 2. Sąd ustala przedmiot sporu w oparciu o przepisy prawa kanonicznego. 3. Wezwanie na przesłuchania stron i świadków. 3. Powołanie biegłego (np. psycholog, psychiatra, seksuolog). 4. Uwagi obrońcy węzła małżeńskiego (to osoba duchowna / świecka argumentująca za ważnością sakramentu). 5. Publikacja akt sprawy (strony zapoznają się ze zgromadzonymi dowodami i weryfikują fakty). 6. Zamknięcie postępowania dowodowego. 7. Analiza akt i ustalenie ostatecznego werdyktu przez trzech sędziów. 8. Przewodniczący trybunału redaguje wyrok. Jeśli jest on pozytywny (orzekana nieważność), może zawierać tzw. „klauzulę”. Określa ona warunki, które osoba zainteresowana musi spełnić, aby móc zawrzeć małżeństwo kościelne, np. przejść badania psychologiczne, terapię antyalkoholową itp. Wyrok otrzymują obie strony, a jeżeli w ciągu 2 tygodni nie odwołają się od niego, nabiera on prawomocności. Informację o wyroku pozytywnym otrzymują parafie chrztu małżonków oraz parafia, gdzie zawierano małżeństwo. Gdy wyrok jest negatywny, strony mają prawo apelacji do sądu wyższej instancji (Sąd Metropolitalny w Białymstoku lub Rota Rzymska w Watykanie). Procedura wymaga wniesienia opłat sądowych: 300 zł przy składaniu skargi i 2 200 zł w trakcie procesu.
Mirosław R. Derewońko
tel. red. 696 145 146