HISTORIA I ZABYTKI
Pierwsze gromady ludzkie pojawiły się nad Narwią w schyłkowej fazie starszej epoki kamiennej (paleolitu). Były to grupy ruchliwe, których podstawę egzystencji stanowiło łowiectwo, zbieractwo, rybołówstwo. Do wyrobów narzędzi przeznaczonych do ćwiartowania, krojenia mięsa, obróbki skór i drewna służył przede wszystkim łatwo dostępny kredowy krzemień narzutowy. Pozyskiwano go przez zbieranie z powierzchni i przez eksploatację odsłoniętych profilów rzeki, w których można było uzyskać większe konkrecje. Krótkotrwałe obozowiska zakładano na wydmach, a więc miejscach suchych, o łatwym dostępie do wody, dającej również możliwości komunikacyjne.
W okresie mezolitu zmiany klimatyczne spowodowały wypieranie tundry przez lasy mieszane z charakterystyczną dla nich fauną i florą. Większą rolę w życiu ludzi zaczęło odgrywać zbieractwo i rybołówstwo. Rozpowszechnił się nowy sposób wyrobu jak też asortyment narzędzi.
Wzrost liczebności gromad ludzkich zmuszał do poszukiwania pewniejszych sposobów niż łowiectwo, zapewnienia sobie pożywienia. Pod wpływem impulsów z południa dokonał się ogromny przełom, związany z podjęciem uprawy ziemi i hodowli zwierząt.
W okresie neolitu obserwuje się wielki migracje ludów. Grupy z południa i ze wschodniej Europy przesuwały się na nasze ziemie tworząc mozaikę kulturową. Oprócz rolników tereny penetrowały ludy pasterskie zakładając osady w dogodnej dolinie rzecznej. Do znaczących odkryć, reprezentowanych dla neolitu należą groby skrzynkowe z Drozdowa i Piątnicy Poduchownej, oba odkryte przypadkowo w Piątnicy w XIX w., w Drozdowie na początku wieku XX.
W epoce brązu nastąpiło ujednolicenie kulturowe. Tereny nad Narwią przetrwały ruchliwe plemiona kultury trzcinieckiej oraz kultury łużyckiej, która wykształciła tu odrębną grupę lokalną, zwaną północno-mazowiecką. Kultura łużycka rozwijała się również w początkach epoki żelaza. Do wyjątkowych znalezisk przypisywanych tej kulturze należy skarb ozdób z Drozdowa.
Około przełomu starej i nowej ery na ziemiach polskich silnie zaznaczyły się wpływy idące z południa z cesarstwa rzymskiego. Okres ten nad Narwią jest słabo reprezentowany.
Znacznie pełniej rozpoznany jest okres wczesnego średniowiecza, gdzie pod osłoną grodów m.in. w Starej Łomży i Wiźnie między XI a XIII w. Utrwalało się osadnictwo nad Narwią. W Wiźnie gród wzniesiono na wysokim cyplu skarpy nadnarwiańskiej. Naturalną obronność wzgórza wzmocniono fosą. Dostępu poza tym broniły od wschodu Narew i bagno od zachodu. Gród narażony był na częste napady Jaćwingów, Prusów, Litwinów. Wizna stanowiła ważny punkt handlowy. Tędy biegła droga z Rusi w kierunku Wielkopolski i Pomorza. W wieku XII-XIII była siedzibą kasztelana.
Grodzisko w Starej Łomży położone na brzegu wysoczyzny składało się z grodu właściwego oraz dwóch podgrodzi. W wyniku badań wykopaliskowych stwierdzono trzy fazy osadnicze.W IX wieku funkcjonowała tu osada otwarta, na początku XI w. Wybudowano gród typu cyklopowego, który pod koniec XI lub w początkach XII w. Został spalony. Około połowy XII w. Ponownie przystąpiono do fortyfikowania terenu wznosząc gród właściwy i dwa podgrodzia otoczone własnymi wałami. Gród pełnił rolę strategiczną i handlową. Pod jego osłoną rozwijały się położone w pobliżu liczne osady, których ludność uprawiała ziemię, zajmowała się hodowlą. Życie na grodzie koncentrowało się w małym gródku, podgrodzia zamieszkiwane były okresowo, dając w chwilach zagrożenia schronienie okolicznej ludności. Gród zamieszkiwała załoga wojskowa wraz z rodzinami. Tu pracowali rzemieślnicy – kowale i odlewnicy. Z żelaza i brązu na miejscu powstawały narzędzia, broń, ozdoby.
Przez Starą Łomżę przebiegać musiały aktywny szlak handlowy o którego istnieniu mogą świadczyć odkryte w trakcie badań importy: przęśliki z różowego łupku wołońskiego, żelazna misa śląska,brązowy dzwoneczek z Jaćwieży, fragment brązowej misy romanskiej, srebrna zawieszka z Gotlandii. Gród uległ zniszczeniu pod koniec XIII w. Pozostałością po grodzie w Starej Łomży jest grodzisko nazwane Górą Królowej Bony i Wzgórze Św. Wawrzyńca. Na wzgórzu znajdował się niegdyś kościół (rozebrany w 1765 r.) o bardzo starej metryce. Według tradycji powstał około 1000r., a podania wiążą go z osobą św. Brunona z Kwerfuru, apostoła Jaświeży, który zginął podczas wyprawy misyjnej w 1009 r.
Zupełnie odosobnionym, ale niezwykle cennym znaleziskiem wczesnośredniowiecznym był przypadkowo odkryty w Górze Strękowej koło Wizny ukryty w naczyniu skarb dirhemów arabskich i ich naśladownictw oraz srebrnych ozdób. W zbiorach Muzeum Okręgowego w Łomży z tego znaleziska znajduje się 29 monet z lat 764-900 oraz pochodzenia bizantyjskiego dwie zausznice i cztery paciory bogato zdobione granulacją i filigranem.
Pomyślny rozwój osadnictwa i gospodarki sprzyjał powstawaniu miast. Rozkwit przypada na XV-XVI wiek. Budowano ulice, dwory, kościoły i szkoły parafialne. W Łomży powstał kościół Katedralny pod wezwaniem św Michała Archanioła, którego budowę zaczęto przed 1504 r. z fundacji księżnej Anny Mazowieckiej z synami Januszem i Stanisławem. Na początku XV w . istniały już jako odrębne wsie: Krzewo Stare, Nowe i Plebanki. Później powstał też folwark Krzewo Grodzanowo. W wykopaliskach na tym terenie natrafiono na urny wczesnohistoryczne.
Na obszarze obecnego parku i w okolicach znajdowały się niegdyś ważne trakty handlowe. Przez Wiznę przechodziła droga prypecko - bużańska, znana już od X w. : na północ do Jaćwieży z odgałęzieniem na Ruś i Litwę. Do końca XVIII w. główny szlak z Mazowsza przez Łomżę i Wiznę do Prus i na Litwę. z Łomża była ośrodkiem handlu i rzemiosła, siedzibą urzędów i sejmików.
Upadek rozwoju gospodarczego i kulturalnego zaznaczył się wyraźnie w połowie XVII w. Pogłębiły go wojny szwedzkie. Zniszczeniu uległo wiele miast. Po krwawych starciach z wojskami pruskimi w 1794r i III rozbiorze Polski, nasze ziemie znalazły się pod zaborem pruskim. Po wojnach napoleońskich tereny te zajęła Rosja.
Druga połowa XIX w. to stopniowa poprawa rozwoju. Powstały fabryki, browar, garbarnie, rafinerie. W 1826 roku wzniesiono ratusz w Łomży. W latach siedemdziesiątych tego wieku wybudowano nowoczesny browar parowy w Drozdowie, z którego piwo zdobyło światowe uznanie. W latach osiemdziesiątych XIX w. rozpoczęto budowę fortów. Rozciągające się półkolem wokół Piątnicy, stanowiły element twierdzy łomżyńskiej, a betonowe forty nr I, II, III, połączone wałami ziemnymi, wzniesiono w 1902 r. jako jedno z ogniw w systemie fortyfikacyjnym na linii Narwi i Biebrzy między Modlinem a Osowcem i Grodnem. W najlepszym stanie zachował się fort nr I we wschodniej części Piątnicy.
Po 1926 roku zaczął powoli rozwijać się ruch budowlany. Budowano wolnostojące budynki parterowe, kamieniczki czynszowe a także gmachy użyteczności publicznej.
W miasteczkach i większych wsiach skupieni byli liczni rzemieślnicy pracujący na surowcach rolniczego pochodzenia, a wyroby ich pochłaniały miejscowy rynek. Praca ich związana była z obsługą rolnictwa (np. kowale, cieśle stelmachowie). Z rolnictwem i rzemiosłem związany był drobny handel prywatny, którym w dużej mierze zajmowali się Żydzi. W przemyśle najwięcej było drobnych zakładów branży rolno – spożywczej, drzewnej i metalowej (młyny, tartaki, gorzelnie, cegielnie, mleczarnie). W czasie drugiej wojny światowej wiele budynków uległo zniszczeniu, i tylko część z nich została odbudowana.
Do cenniejszych obiektów zabytkowych jakie znajdują się na obszarze dzisiejszego Parku krajobrazowego i jego bezpośredniego sąsiedztwa, o których wcześniej nie wspomniano zaliczyć można :
1. Kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP w Łomży, dawna cerkiew w stylu bizantyjskim z 1877 roku. Obok kościoła seminarium duchowne w budynku 1845 roku (dawna siedziba gubernatora łomżyńskiego).
2. Zespół klasztorny kapucynów i barokowy kościół Matki Boskiej Bolesnej w Łomży, konserwowany i oddany do użytku w 1789r. Klasztor wzniesiony został w latach 1766-1772.
3. Kościół neogotycki w Piątnicy wg projektu Feliksa Nowickiego, który rozpoczęto budować w 1914r., zburzono w 1944 r., odbudowano w latach 1945-53, z wieżami z 1990 r. Do zabytków należą : monstrancja i pacyfikał z 1720r., kielich z 1850 r. chrzcielnica z końca XVII w. Oraz krzyże: barokowy z XVII w. i ludowy z XIX w.
4. Kościół murowany w Puchałach wzniesiony w 1914r. Zniszczony w 1944. Nowy kościół dwunawowy projektował W. Zin, a zbudowano go na fundamentach starego w latach 1975-81.
5. Cmentarz rzymskokatolicki „stary” – nieczynny w Puchałach. Powstał w pierwszej połowie XIX w.
6. Kościół murowany, neoromański w Drozdowie z drugiej polowy XIX w. wg projektu Witolda Lonciego. Plebania z 1895 r.
7. Neoromańska kaplica grobowa Lutosławskich z 1870 r. oraz „Dolny Dwór” – obecnie siedziba Muzeum Przyrody, park krajobrazowy z pierwszej połowy XIX w. w Drozdowie.
8. Pozostałości browaru parowego w Drozdowie.
9. Młyn wodny i cmentarz z I wojny światowej w miejscowości Gać.
10. Młyn wodny w Bronowie.
11. Ruiny schronu obronnego z 1939 r. w Krzewie.
