Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika w Nowogrodzie - ::4lomza.pl:: Regionalny Portal

W 1934 r. zbiory Muzeum Kurpiowskiego liczyły ponad 10 000 eksponatów, które docelowo miały być zgromadzone w siedmiu wzajemnie uzupełniających się działach, nazywanych przez A. Chętnika muzeami. Były to: 1. Muzeum Nowogrodu, liczące 150 eksponatów, w którym ludność i dzieci szkolne poznałyby swój zakątek i najbliższy teren, zaznajomiłyby się z miejscem swego urodzenia i pobytu. 2. Muzeum regionalne kurpiowskie, którego celem było by zwiedzający poznali swój region - szerszy teren, z którym związany jest Nowogród i jego mieszkańcy. Dział ten liczył 200 eksponatów. 3. Muzeum dorzecza środkowej Narwi odtwarzające życie prehistoryczne terenu i ukazujące związek przyrody i kultury regionu kurpiowskiego. Dział ten był najliczniejszy i posiadał około 6800 okazów. 4. Bogactwa naturalne całej Polski, to dział liczący 730 eksponatów, w którym A. Chętnik chciał pokazać, że Polska kończy się nie na Kurpiach ani okolicy nadnarwiańskiej. Młodzież szkolna zobaczyłaby skały i minerały ze stron dalszych, rudy, ich połączenia chemiczne, sól itd. 5. Muzeum rzeki Narwi i jej środkowych dopływów liczące 350 okazów. Dział ten miał pokazywać florę i faunę najbliższych rzek, znaleziska z dawnych epok, przemysł rybacki itp. 6. Bałtyk to dział, w którym młodzież zobaczyłaby florę i faunę bałtycką, obejrzałaby fotografie i modele statków oraz poznałaby literaturę morską. Miał on liczyć 100 eksponatów. 7. Różne morza dalsze - to uzupełnienie działu poprzedniego, którego celem byłoby pokazanie świata wodnego dalszych mórz - rozgwiazdy, koralowce, muszle, perłopławy itd. Dział ten miał liczyć 500 okazów. Przegląd planowanych działów wskazuje jednoznacznie na dydaktyczny charakter tworzonego muzeum, które [...] miało ułatwić naukę szkołom miejscowym i okolicznym, związać młodzież z terenem i ziemią polską, a przez rzekomą wędrówkę Narwią do morza, zapoznać choć teoretycznie młodzież z wybrzeżem i wpoić w nią ukochanie szerszych wód i żeglugi1 . Z roku na rok wzrastał ruch wycieczkowy a muzeum stawało się coraz bardziej znane. W 1932 r. zanotowano 1657 zwiedzających, a w roku następnym już 1884 osoby. Wśród zwiedzających dominowały wycieczki szkolne, wojskowe, harcerskie i studenckie. Prężnie działające muzeum nadal jednak borykało się z problemami finansowymi. Przyznawane subwencje były niewystarczające a ponadto pojawiły się niejasności dotyczące spraw majątkowych między Chętnikami a Polskim Towarzystwem Krajoznawczym. Odnalezione w 1987 roku, nieznane dotychczas, dokumenty Stacji Naukowej i Muzeum Kurpiowskiego z lat 1933-1939 naświetliły przyczyny nieporozumienia. Bardzo trudna sytuacja finansowa muzeum, pokaźne zadłużenie placówki, jak też konflikt z PTK, zadecydowały o podjęciu przez Adama Chętnika w 1939 r. decyzji o sprzedaży części zbiorów do Ostrołęki i zdobycia w ten sposób pieniędzy na spłacenie długów. Wybuch wojny uniemożliwił realizację tych planów. W wyniku działań wojennych muzeum uległo całkowitemu zniszczeniu. Eksponaty pozostawione na miejscu, jak i te ewakuowane do Łomży, Dębowa i Szczepankowa zginęły bezpowrotnie. Ocalały jedynie dwa odrzynki drzew bartnych, brama wejściowa od strony rzeki oraz nieliczne eksponaty żelazne, które dały początek stworzonemu w 1948 r. muzeum w Łomży. W 1956 r. zorganizowano pod Łomżą wystawę rolniczą, na której łomżyńskie muzeum zaprezentowało ekspozycję poświęcona tradycyjnemu rolnictwu kurpiowskiemu oraz wyposażeniu chałupy kurpiowskiej. W dwa lata później wystawa przeniesiona do Nowogrodu, pod nazwą Dawna Zagroda Kurpiowska, zapoczątkowała odbudowę zniszczonego w czasie wojny skansenu. Drugim narodzinom muzeum towarzyszył, podobnie jak poprzednio, Adam Chętnik, który po przejściu na emeryturę, jako rzeczoznawca społecznie kierował odbudową nowogrodzkiego skansenu. Przedsięwzięcie to sfinansowało Ministerstwo Kultury i Sztuki, Społeczny Fundusz Odbudowy Kraju i Stolicy oraz Rady Narodowe - Powiatowa w Łomży i Wojewódzka w Białymstoku. Powiększono teren muzeum, który po włączeniu doń tzw. Wzgórza Ziemowita zajął obszar 3,5 hektara. Obok wyremontowanych odrzynków drzew bartnych i bramy z Dud Puszczańskich zaczęło przybywać nowych obiektów. W latach 60. postawiono wiatrak typu paltrak z Plewek, spichlerze z Dylewa Starego i Piątkowizny, chałupy z Gawrych i Kadzidła. W miejscu Dawnej Zagrody Kurpiowskiej stanęła chałupa z Myszyńca Starego wraz ze stodołą z Wejdy oraz kieratem ze Zdrębiska. Pod koniec lat 60. rozpoczęto przenoszenie młyna wodnego z Dobregolasu oraz dworu z Brzózek. Obok obiektów tzw. dużej architektury znalazły się liczne studnie, kapliczki i bramy. W 1963 roku w najstarszej części muzeum uroczyście otwarto wystawę bartniczo - pszczelarską. Na przełomie lat 60. i 70. ekspozycję skansenowską uzupełniły: spichlerz z Cięćka, kuźnia z Zalasa oraz chałupa i olejarnia z Witowego Mostu. W tym samym czasie rozpoczęto przenoszenie chałup z Baranowa i Łysych oraz wykonano kopię spichlerza z Kadzidła. W połowie lat 70. na obszarze obecnego muzeum znajdowało się 16 dużych i 14 małych obiektów architektury drewnianej. Skansen, noszący wówczas nazwę Parku Etnograficznego Północno-Wschodniego Mazowsza, został oddziałem Muzeum Okręgowego w Łomży. W jubileuszowym 1987 roku zestawiono na terenie skansenu stodołę z Dobregolasu i oborę z Wyku. Te dwa XIX-wieczne budynki zostały zakupione i zwiezione na teren muzeum w drugiej dekadzie lat 70. Postawione z najnowszej części skansenu, obok chałupy z Baranowa utworzyły, typową dla Kurpiowszczyzny, zagrodę wiejską. Dotychczas zgromadzone obiekty prezentowały jedynie budownictwo kurpiowskie, nie odtwarzając nie tylko układów zabudowy wsi tego regionu, ale nawet zagród. Budując, a następnie odbudowując nowogrodzkie muzeum, Adam Chętnik stawiał sobie za cel pokazanie w nim typowego drewnianego osiedla puszczańskiego na tle miejscowej przyrody. Brak odpowiedniego terenu, z konieczności, zminiaturyzował te zamierzenia. Przykładem tego są mini-ogródki, zagonki, kępki drzew i krzewów oraz nienaturalne skupienie obiektów. W 1995 roku zakończono, zgodnie z planem docelowego zagospodarowania skansenu, rozbudowę muzeum, rekonstruując XIX-wieczną karczmę z Dylewa, która miała pełnić funkcje gastronomiczne. Było to zgodne z zamierzeniami Adama Chętnika, który temat ten podnosił nie tylko w okresie międzywojennym, ale i później w latach 60. planując stworzenie kuchni i sklepiku z potrawami regionalnymi. Ideę tę poparł także prof. Marian Pokropek z Uniwersytetu Warszawskiego, który stwierdził, że jest to zgodne z najnowszymi tendencjami w muzealnictwie skansenowskim dążącymi do ożywiania działalności wystawienniczo - usługowej. Obecnie na terenie skansenu jest eksponowanych 14 wystaw stałych, z czego 10 stanowi ekspozycję wnętrz: chałup, spichlerzy, kuźni, wiatraka, olejarni, młyna wodnego i budy pasiecznej. Pozostałe wystawy mają charakter tematyczny. Są to ekspozycje: stroju kurpiowskiego, narzędzi rolniczych, sprzętów do przechowywania i przetwarzania zboża oraz biograficzna - poświęcona Adamowi Chętnikowi. Ekspozycje na niewielkim i zróżnicowanym terenie skansenu są ożywiane przez występy kapel i śpiewaków ludowych, jak też poprzez pokazy wytwórczości ludowej, prezentowanej przez kurpiowskich artystów ludowych. Skansen Kurpiowski w Nowogrodzie jest wyjątkowym muzeum, gdyż prezentuje pierwszy etap rozwoju myśli skansenowskiej w Polsce. Co roku przyjeżdżają tu tysiące turystów, ciekawi nie tylko kultury kurpiowskiej, lecz także zauroczeni niepowtarzalnym pięknem tego miejsca, gdyż zdaniem wielu z nich Skansen Kurpiowski w Nowogrodzie jest jednym z najpiękniejszych skansenów w Polsce. Urszula Kuczyńska