Zabytkowy kościół Św. Michała Archanioła w Łomży
autor: ks. Witold Jemielity źródło: Katedra Łomżyńska; Łomża 2000r.
Ziemie nad Narwią i jej dopływami zamieszkiwano z prawdopodobnymi przerwami w osadnictwie, od bardzo dawna. Pod koniec IX wieku na cyplu wysoczyzny w okolicach Starej Łomży, powstała niewielka osada, która w ciągu następnego stulecia dynamicznie się rozwijała. Logicznym tego następstwem było wzniesienie grodu (XI w.) rozbudowanego następnie w połowie XII w. Przez ponad 100 lat ta umocniona warownia stanowiła centrum życia politycznego i społeczno-gospodarczego, a także była miejscem schronienia mieszkańców okolicznych osad.
W pobliżu grodu, na wzgórzu Św. Wawrzyńca, zdążający na misje św. Brunon z Kwerfurtu miał w początkach drugiego tysiąclecia chrześcijaństwa wybudować pierwszą świątynię. Drugi kościół był murowany, miał kształt prostokąta, z półokrągłą absydą od wschodu, o wymiarach 10 na 27 m. W 1763 roku został rozebrany, pozostawiono jedynie fundamenty.
W 1410 r. biskup płocki Jakub utworzył parafię przy kościele Rozesłania Apostołów, którą mieściła się w miejscu obecnego klasztoru Ojców Kapucynów. W 1418 r., kiedy Łomża nabyła prawa miejskie, zaczęła rosnąć liczba jej mieszkańców i potrzebny stał się okazalszy kościół od dotychczas istniejącego. Wzniesiono go w latach 1504- 1525 kosztem księżnej mazowieckiej Anny i jej synów Janusza III i Stanisława. Do tego właśnie kościoła pw. Św. Michała Archanioła przed 1525 r. przeniesiono uprawnienia parafialne, który do 1972 r. był jedyną parafialną świątynią w Łomży. Od 1925 r. kościół ten pełni funkcję katedry biskupiej.
Kościół (katedra) w całości zbudowany jest z cegły. Jego długość wynosi 53 m, szerokość 23 m, nawa główna wznosi się na wysokość 17 m, a nawy boczne 13 m. Fasada kościoła dzieli się na dwie części stylowo odmienne. Dolna wykonana jest z cegły nieotynkowanej i podparta dwiema szkarpami, górna posiada trzy szczyty, które odpowiadają trzem nawom. Wejście do kościoła okala portal ostrołukowy wykonany przed 1526 r., z trój - uskokowyrn obramieniem w cegle. Nad wejściem znajduje się chór muzyczny, który wsparty jest na trzech arkadowych filarach. Sklepienie nawy środkowej świątyni jest gwiaździste, a naw bocznych w większości kryształowe. Każde ze sklepień dzieli się na pięć przęseł. Obserwując prezbiterium zauważymy, że jest ono nieco podniesione i oddzielone od nawy ścianą tęczową z łukiem oraz posiada w całości sklepienie żebrowe. Wewnątrz cały kościół pokrywają tynki, z wyjątkiem żeber sklepiennych i części filarów. Tynki te są narzutem późniejszym. Zewnątrz kościół jest opięty szkarpami uskokowymi.
Już w pierwszym etapie budowy zrezygnowano z projektu typowo bazylikowego, w którym środkowa nawa bywa wyższa od bocznych i oświetlona górnymi oknami. W obawie o naruszenie równowagi statycznej, mury naw bocznych podniesiono o 5 m., nawą zaś główną obniżono o 2 m. Ślady tych prac są widoczne w sposób szczególny na strychu świątyni. W połowie XVII wieku uległa niestety zniszczeniu górna część fasady kościoła. W miejsce dotychczasowego gotyckiego szczytu dano wczesnobarokowy, co spowodowało znaczne obniżenie dachu, zarówno nad nawą jak i prezbiterium. Przebudowano również dekoracyjny szczyt znajdujący się nad łukiem tęczowym w zakończeniu nawy głównej. W samym prezbiterium nadbudowano o 2 m ścianą, jednocześnie zniżając dach.
W pobliżu grodu, na wzgórzu Św. Wawrzyńca, zdążający na misje św. Brunon z Kwerfurtu miał w początkach drugiego tysiąclecia chrześcijaństwa wybudować pierwszą świątynię. Drugi kościół był murowany, miał kształt prostokąta, z półokrągłą absydą od wschodu, o wymiarach 10 na 27 m. W 1763 roku został rozebrany, pozostawiono jedynie fundamenty.
W 1410 r. biskup płocki Jakub utworzył parafię przy kościele Rozesłania Apostołów, którą mieściła się w miejscu obecnego klasztoru Ojców Kapucynów. W 1418 r., kiedy Łomża nabyła prawa miejskie, zaczęła rosnąć liczba jej mieszkańców i potrzebny stał się okazalszy kościół od dotychczas istniejącego. Wzniesiono go w latach 1504- 1525 kosztem księżnej mazowieckiej Anny i jej synów Janusza III i Stanisława. Do tego właśnie kościoła pw. Św. Michała Archanioła przed 1525 r. przeniesiono uprawnienia parafialne, który do 1972 r. był jedyną parafialną świątynią w Łomży. Od 1925 r. kościół ten pełni funkcję katedry biskupiej.
Kościół (katedra) w całości zbudowany jest z cegły. Jego długość wynosi 53 m, szerokość 23 m, nawa główna wznosi się na wysokość 17 m, a nawy boczne 13 m. Fasada kościoła dzieli się na dwie części stylowo odmienne. Dolna wykonana jest z cegły nieotynkowanej i podparta dwiema szkarpami, górna posiada trzy szczyty, które odpowiadają trzem nawom. Wejście do kościoła okala portal ostrołukowy wykonany przed 1526 r., z trój - uskokowyrn obramieniem w cegle. Nad wejściem znajduje się chór muzyczny, który wsparty jest na trzech arkadowych filarach. Sklepienie nawy środkowej świątyni jest gwiaździste, a naw bocznych w większości kryształowe. Każde ze sklepień dzieli się na pięć przęseł. Obserwując prezbiterium zauważymy, że jest ono nieco podniesione i oddzielone od nawy ścianą tęczową z łukiem oraz posiada w całości sklepienie żebrowe. Wewnątrz cały kościół pokrywają tynki, z wyjątkiem żeber sklepiennych i części filarów. Tynki te są narzutem późniejszym. Zewnątrz kościół jest opięty szkarpami uskokowymi.
Już w pierwszym etapie budowy zrezygnowano z projektu typowo bazylikowego, w którym środkowa nawa bywa wyższa od bocznych i oświetlona górnymi oknami. W obawie o naruszenie równowagi statycznej, mury naw bocznych podniesiono o 5 m., nawą zaś główną obniżono o 2 m. Ślady tych prac są widoczne w sposób szczególny na strychu świątyni. W połowie XVII wieku uległa niestety zniszczeniu górna część fasady kościoła. W miejsce dotychczasowego gotyckiego szczytu dano wczesnobarokowy, co spowodowało znaczne obniżenie dachu, zarówno nad nawą jak i prezbiterium. Przebudowano również dekoracyjny szczyt znajdujący się nad łukiem tęczowym w zakończeniu nawy głównej. W samym prezbiterium nadbudowano o 2 m ścianą, jednocześnie zniżając dach.
