Historia "Łomżyńskiej" 18 Dywizji Piechoty
Geneza - Szlak bojowy - Wojna Obronna 1939 - Skład jednostkowy
Geneza powstania 18 „Łomżyńskiej” dywizji piechoty
Pułki wchodzące w skład 18. Dywizji Piechoty wywodzą się z pułków jednostek "Błękitnej Armii" we Francji gen. Józefa Hallera. W 1919 r. – po powrocie do kraju – w wyniku reorganizacji odrodzonego Wojska Polskiego z oddziałów "hallerczyków" powstała 18. Dywizja Piechoty, w której skład weszły: 42 pp, 144 pp (późniejszy 71 pp), 145 pp (późniejszy 72 pp) i 149 pp (późniejszy 49 pp) oraz 18. pułk artylerii polowej.
Udział w walkach z Ukraińcami oraz wojnie polsko-rosyjskiej 1919-1920 r.
W 1919 r. 18 DP brała udział w walkach z Ukraińcami o Lwów, a w toku dalszych działań zdobyła Kamieniec Podolski i Mohylew.
W 1920 r. dywizja pod dowództwem gen. Franciszka Krajewskiego uczestniczyła w walkach z wojskami bolszewickimi podczas kampanii kijowskiej, podczas których stanowiła ariergardę 6 Armii gen. Wacława Iwaszkiewicza, a następnie w zaciętych walkach odwrotowych aż po Brody (zdobycie miasta 3 sierpnia), m.in. z I Armią Konną Siemiona Budionnego. W sierpniu została przesunięta na północ do rejonu Modlina, gdzie brała udział w walkach Armii gen. Władysława Sikorskiego nad Wkrą, rozbijając korpus bolszewickiej kawalerii Gaj-Chana. Przeszła ona szlak bojowy znad Dźwiny do Połocka, a za niezłomną postawę i bohaterstwo swoich żołnierzy uzyskała miano "Żelaznej Dywizji".
Okres międzywojenny
Po zakończeniu wojny ze składu 18 DP wydzielono 49 pp i 72 pp, a w ich miejsce wszedł 33 pp zorganizowany na ziemi łomżyńskiej. W okresie II RP należała ona do dywizji wyborowych, a ze względu na dyslokację oddziałów wchodzących w jej skład w garnizonach na północy w pobliżu granicy z Prusami Wschodnimi zaliczana była do dywizji "osłonowych". Ten charakter dywizji zdecydował o tym, że w okresie pokojowym rekrutowała ona żołnierzy swoich pułków w znacznym stopniu (ponad 50 %) z wypróbowanej w patriotyzmie ludności Mazowsza i Podlasia. Jej sztab i pododdziały stacjonowały w następujących miejscowościach: w garnizonie Łomża – dowództwo i sztab, 33 pp, ośrodek sapersko-pionierski i kompania telegraficzna, w garnizonie Białystok – 42 pp im. gen. H. Dąbrowskiego, w garnizonie Zambrów – 71 pp i 18. dywizjon artylerii ciężkiej, a w garnizonie Ostrów Mazowiecka – 18. pułk artylerii lekkiej. Od 1929 r. do wybuchu wojny dowódcą 18 DP był gen. Czesław Młot-Fijałkowski.
Udział w wojnie obronnej 1939 r.
18. Dywizja Piechoty pod dowództwem płk dypl. Stefana Kosseckiego wchodziła w skład SGO "Narew". Fakt, że rekrutowała się z terenów, które miała bronić, spowodował, że już 31 sierpnia sprawnie i szybko zajęła wyznaczone jej pozycje obronne na linii rzeki Narew. Do 3 września główne siły miały ograniczony kontakt z wrogiem. Jednak na rozkaz gen. Młota Fijalkowskiego dokonano wypadku na teren Prus Wschodnich w sile . 6 września dostała rozkaz zajęcia pozycji pod Różanem na miejsce 41 DP. 7 września 42 pp dostał rozkaz opuszczenia Ostrołęki i wycofania się za rzekę Ruż. 9 września został on skierowany pod Nowogród celem powstrzymania niemieckiej 21 DP. Jednym batalionem pułku wzmocniono obronę na wzgórzach pod Nowogrodem, dwa pozostałe miały wziąć udział w akcji zaczepnej. Popołudniowe natarcie na Niemców, którzy zajęli Mątwice, powiodło się tylko częściowo i pułk musiał wycofać się na pozycje wyjściowe. W nocy z 9 na 10 września batalion 71 pp po rozpoznaniu wrogiej kolumny pancernej składającej się z części 10 DPanc i Dywizji „Kempf” pod miejscowością Jakać Dworna, zaatakował ją nad ranem. Śpiących Niemców ostrzelała najpierw artyleria, a później uderzyła piechota. Niemiecki oddział rozbito oraz wzięto licznych jeńców, zdobyto 12 dział, kilkadziesiąt samochodów i czołgów, które następnie zniszczono. W dniach 10-13 września dywizja toczyła ciężkie walki w rejonie Zambrowa z niemieckimi oddziałami XIX Korpusu Pancernego gen. Heinza Guderiana. 11 września rozpoczęła nakazany odwrót. Jako pierwszy do przeprawy w Zambrowie dotarł 71 pp i - nie czekając na pozostałe pododdziały - zaatakował broniących ją Niemców. Natarcie jednak zostało odparte przez silnego w tym miejscu wroga. Po południu na Zambrów ruszył 33 pp. I to natarcie też się nie powiodło. Pod wieczór 71 pp ponownie za cenę wielkich strat wdarł się do Zambrowa, zdobywając sprzęt i biorąc ok. 200 jeńców, a po zmroku wycofał się na pozycje wyjściowe. 12 września resztki dywizji kolumnami ruszyły na Andrzejewo, gdzie natknęły się na Niemców. W krwawych walkach następnego dnia zginął dowódca dywizji. Nie udały się kolejne próby przebicia i resztki dywizji były zmuszone poddać się. W nocy z 13 na 14 września Niemcy popełnili ciężką zbrodnię wojenną, na stłoczonych na głównym rynku polskich jeńców wojennych pognano liczne stado koni wcześniej informując żołnierzy, że kto się ruszy lub wstanie zostanie zastrzelony. Do ratujących się przed rozpędzonym stadem koni polskich żołnierzy Niemcy otworzyli ogień z ciężkich karabinów maszynowych. Ogień zaprzestano w momencie, gdy Niemcy zorientowali się, że wśród zabitych i rannych są ich koledzy. Zginęło przeszło 200 jeńców. Do rana niemieccy oficerowie zabronili udzielać pomocy rannym jeńcom zarówno swojemu jak i polskiemu personelowi medycznemu.
Skład podczas kampanii wrześniowej
• 33 pułk piechoty – d-ca ppłk dypl. Lucjan Stanek (I batalionu – mjr Stanisław Wyderka, II batalionu – mjr Władysław Święcicki, III batalionu – mjr Józef Sikora, pluton art. piechoty – kpt. Zygmunt Branicki)
• 42 pułk piechoty im. Gen. H. Dąbrowskiego – d-ca ppłk Wacław Malinowski (I batalionu – mjr Tadeusz Rydel, II batalion – mjr Stefan Drewnowski, III batalionu – mjr Feliks Chmielewski, pluton art. piechoty – kpt. Bolesław Uchman)
• 71 pułk piechoty – d-ca ppłk dypl. Adam Zbijewski (I batalion – mjr Władysław Wnorowski, II batalion – mjr Stanisław Knapik, III batalion – mjr Jakub Fober, pluton art. piechoty – por. Stanisław Brykalski)
• 18 pułk artylerii lekkiej – d-ca ppłk dypl. Witold Sztark (I dyon – mjr Zygmunt Mierzwiński, II dyon – kpt. Kaczorowski, III dyon – kpt. Stanisław Krug)
• 18 dywizjon artylerii ciężkiej – d-ca ppłk Władysław Brzozowski
• 18 bateria motorowa artylerii przeciwlotniczej – d-ca por. Witold Pławiński
• 18 batalion saperów – d-ca mjr Jan Mizerek
• kawaleria dywizyjna (18 szwadron kawalerii Krakusi) – d-ca rtm. Józef Rudnicki
• 12 kompania kolarzy – d-ca por. Zygmunt Enerlich
• 12 kompania ckm na taczankach
• 38 kompania ckm plot.
• 18 kompania telefoniczna – d-ca kpt. Leon Kiimbeck
• służby
• 168 batalion Obrony Narodowej "Ostrołęka" (przydzielony czasowo do dywizji)
• kompania forteczna "Nowogród" (przydzielona czasowo do dywizji)
Pułki wchodzące w skład 18. Dywizji Piechoty wywodzą się z pułków jednostek "Błękitnej Armii" we Francji gen. Józefa Hallera. W 1919 r. – po powrocie do kraju – w wyniku reorganizacji odrodzonego Wojska Polskiego z oddziałów "hallerczyków" powstała 18. Dywizja Piechoty, w której skład weszły: 42 pp, 144 pp (późniejszy 71 pp), 145 pp (późniejszy 72 pp) i 149 pp (późniejszy 49 pp) oraz 18. pułk artylerii polowej.
Udział w walkach z Ukraińcami oraz wojnie polsko-rosyjskiej 1919-1920 r.
W 1919 r. 18 DP brała udział w walkach z Ukraińcami o Lwów, a w toku dalszych działań zdobyła Kamieniec Podolski i Mohylew.
W 1920 r. dywizja pod dowództwem gen. Franciszka Krajewskiego uczestniczyła w walkach z wojskami bolszewickimi podczas kampanii kijowskiej, podczas których stanowiła ariergardę 6 Armii gen. Wacława Iwaszkiewicza, a następnie w zaciętych walkach odwrotowych aż po Brody (zdobycie miasta 3 sierpnia), m.in. z I Armią Konną Siemiona Budionnego. W sierpniu została przesunięta na północ do rejonu Modlina, gdzie brała udział w walkach Armii gen. Władysława Sikorskiego nad Wkrą, rozbijając korpus bolszewickiej kawalerii Gaj-Chana. Przeszła ona szlak bojowy znad Dźwiny do Połocka, a za niezłomną postawę i bohaterstwo swoich żołnierzy uzyskała miano "Żelaznej Dywizji".
Okres międzywojenny
Po zakończeniu wojny ze składu 18 DP wydzielono 49 pp i 72 pp, a w ich miejsce wszedł 33 pp zorganizowany na ziemi łomżyńskiej. W okresie II RP należała ona do dywizji wyborowych, a ze względu na dyslokację oddziałów wchodzących w jej skład w garnizonach na północy w pobliżu granicy z Prusami Wschodnimi zaliczana była do dywizji "osłonowych". Ten charakter dywizji zdecydował o tym, że w okresie pokojowym rekrutowała ona żołnierzy swoich pułków w znacznym stopniu (ponad 50 %) z wypróbowanej w patriotyzmie ludności Mazowsza i Podlasia. Jej sztab i pododdziały stacjonowały w następujących miejscowościach: w garnizonie Łomża – dowództwo i sztab, 33 pp, ośrodek sapersko-pionierski i kompania telegraficzna, w garnizonie Białystok – 42 pp im. gen. H. Dąbrowskiego, w garnizonie Zambrów – 71 pp i 18. dywizjon artylerii ciężkiej, a w garnizonie Ostrów Mazowiecka – 18. pułk artylerii lekkiej. Od 1929 r. do wybuchu wojny dowódcą 18 DP był gen. Czesław Młot-Fijałkowski.
Udział w wojnie obronnej 1939 r.
18. Dywizja Piechoty pod dowództwem płk dypl. Stefana Kosseckiego wchodziła w skład SGO "Narew". Fakt, że rekrutowała się z terenów, które miała bronić, spowodował, że już 31 sierpnia sprawnie i szybko zajęła wyznaczone jej pozycje obronne na linii rzeki Narew. Do 3 września główne siły miały ograniczony kontakt z wrogiem. Jednak na rozkaz gen. Młota Fijalkowskiego dokonano wypadku na teren Prus Wschodnich w sile . 6 września dostała rozkaz zajęcia pozycji pod Różanem na miejsce 41 DP. 7 września 42 pp dostał rozkaz opuszczenia Ostrołęki i wycofania się za rzekę Ruż. 9 września został on skierowany pod Nowogród celem powstrzymania niemieckiej 21 DP. Jednym batalionem pułku wzmocniono obronę na wzgórzach pod Nowogrodem, dwa pozostałe miały wziąć udział w akcji zaczepnej. Popołudniowe natarcie na Niemców, którzy zajęli Mątwice, powiodło się tylko częściowo i pułk musiał wycofać się na pozycje wyjściowe. W nocy z 9 na 10 września batalion 71 pp po rozpoznaniu wrogiej kolumny pancernej składającej się z części 10 DPanc i Dywizji „Kempf” pod miejscowością Jakać Dworna, zaatakował ją nad ranem. Śpiących Niemców ostrzelała najpierw artyleria, a później uderzyła piechota. Niemiecki oddział rozbito oraz wzięto licznych jeńców, zdobyto 12 dział, kilkadziesiąt samochodów i czołgów, które następnie zniszczono. W dniach 10-13 września dywizja toczyła ciężkie walki w rejonie Zambrowa z niemieckimi oddziałami XIX Korpusu Pancernego gen. Heinza Guderiana. 11 września rozpoczęła nakazany odwrót. Jako pierwszy do przeprawy w Zambrowie dotarł 71 pp i - nie czekając na pozostałe pododdziały - zaatakował broniących ją Niemców. Natarcie jednak zostało odparte przez silnego w tym miejscu wroga. Po południu na Zambrów ruszył 33 pp. I to natarcie też się nie powiodło. Pod wieczór 71 pp ponownie za cenę wielkich strat wdarł się do Zambrowa, zdobywając sprzęt i biorąc ok. 200 jeńców, a po zmroku wycofał się na pozycje wyjściowe. 12 września resztki dywizji kolumnami ruszyły na Andrzejewo, gdzie natknęły się na Niemców. W krwawych walkach następnego dnia zginął dowódca dywizji. Nie udały się kolejne próby przebicia i resztki dywizji były zmuszone poddać się. W nocy z 13 na 14 września Niemcy popełnili ciężką zbrodnię wojenną, na stłoczonych na głównym rynku polskich jeńców wojennych pognano liczne stado koni wcześniej informując żołnierzy, że kto się ruszy lub wstanie zostanie zastrzelony. Do ratujących się przed rozpędzonym stadem koni polskich żołnierzy Niemcy otworzyli ogień z ciężkich karabinów maszynowych. Ogień zaprzestano w momencie, gdy Niemcy zorientowali się, że wśród zabitych i rannych są ich koledzy. Zginęło przeszło 200 jeńców. Do rana niemieccy oficerowie zabronili udzielać pomocy rannym jeńcom zarówno swojemu jak i polskiemu personelowi medycznemu.
Skład podczas kampanii wrześniowej
• 33 pułk piechoty – d-ca ppłk dypl. Lucjan Stanek (I batalionu – mjr Stanisław Wyderka, II batalionu – mjr Władysław Święcicki, III batalionu – mjr Józef Sikora, pluton art. piechoty – kpt. Zygmunt Branicki)
• 42 pułk piechoty im. Gen. H. Dąbrowskiego – d-ca ppłk Wacław Malinowski (I batalionu – mjr Tadeusz Rydel, II batalion – mjr Stefan Drewnowski, III batalionu – mjr Feliks Chmielewski, pluton art. piechoty – kpt. Bolesław Uchman)
• 71 pułk piechoty – d-ca ppłk dypl. Adam Zbijewski (I batalion – mjr Władysław Wnorowski, II batalion – mjr Stanisław Knapik, III batalion – mjr Jakub Fober, pluton art. piechoty – por. Stanisław Brykalski)
• 18 pułk artylerii lekkiej – d-ca ppłk dypl. Witold Sztark (I dyon – mjr Zygmunt Mierzwiński, II dyon – kpt. Kaczorowski, III dyon – kpt. Stanisław Krug)
• 18 dywizjon artylerii ciężkiej – d-ca ppłk Władysław Brzozowski
• 18 bateria motorowa artylerii przeciwlotniczej – d-ca por. Witold Pławiński
• 18 batalion saperów – d-ca mjr Jan Mizerek
• kawaleria dywizyjna (18 szwadron kawalerii Krakusi) – d-ca rtm. Józef Rudnicki
• 12 kompania kolarzy – d-ca por. Zygmunt Enerlich
• 12 kompania ckm na taczankach
• 38 kompania ckm plot.
• 18 kompania telefoniczna – d-ca kpt. Leon Kiimbeck
• służby
• 168 batalion Obrony Narodowej "Ostrołęka" (przydzielony czasowo do dywizji)
• kompania forteczna "Nowogród" (przydzielona czasowo do dywizji)
