Czego 600-lecie świętujemy?
15 czerwca 1418 roku książę Janusz I Starszy wydał przywilej, nadający łomżanom prawo miejskie chełmińskie. Był to kluczowy element procesu tworzenia miasta Łomży wedle nowych, dla mieszkańców tego miejsca, zasad. Nowe reguły wprowadzano w oparciu o opracowane prawie dwieście lat wcześniej przez Krzyżaków prawa, na potrzeby lokowanych przez nich w 1233 roku miast: Chełmna i Torunia – przypomina Adam Sokołowski, historyk z Muzeum Północno-Mazowieckiego w Łomży.
Prawo chełmińskie w następnych stuleciach z sukcesem stosowane było przy zakładaniu miast również na Mazowszu. Na tym prawie, od XIII do XVIII wieku, lokowano ponad dwieście miast. Początkowo głównie na terenach zakonnego państwa krzyżackiego, następnie oprócz Mazowsza, na Kujawach, Ziemi Dobrzyńskiej, Podlasiu, Wielkopolsce, Małopolsce, Litwie. Prawo chełmińskie, obok prawa magdeburskiego, lubeckiego i średzkiego, należało do głównych praw lokacyjnych, stosowanych na ziemiach polskich, określanych zbiorczo jako prawo niemieckie.
Z samego przywileju z 15 czerwca 1418 roku dowiadujemy się, m.in., że mieszczanie łomżyńscy otrzymali prawo […] osądzania, wyrokowania, karania i potępiania we wszystkich sprawach wielkich i małych, takich jak: kradzieże, zabójstwa, podpalenia, okaleczenia członków, gwałt, nierząd, fałszowanie wagi i miary i innych przestępstw, które zostaną popełnione w granicach miasta przez jego mieszkańców i tych, którzy tam przebywają, tak, jak tego wymaga niemieckie prawo chełmińskie oraz bezpieczne i swobodne przejście przez wszystkie komory celne w Naszym państwie, bez uiszczania ceł ustanowionych w Naszej ziemi mazowieckiej, a także prawo zbudowania […] łaźni,[…] na własność miastu i jego mieszkańcom postrzygalnię, […] Równocześnie przydzielamy mieszkańcom wspomnianego miasta wagę.[…].
Nadanie Łomży niemieckiego prawa chełmińskiego było niezwykle doniosłym i nowoczesnym rozwiązaniem na tych terenach. Do jego generalnych zasad należały: wyodrębnienie prawne mieszczan, nadanie im wolności osobistej, powinności oparte na czynszu, prawo zajmowania się zawodami pozarolniczymi, prawo do organizacji porządku wewnętrznego i rozstrzygania sporów, a także wynikające z jego istoty, zasady rozplanowania przestrzennego.
Pojęcie lokacji miasta jest używane w różnym znaczeniu i może oznaczać m.in. zarówno założenie w oparciu o prawo nowej osady poprzez jej usytuowanie i osadzenie ludźmi, np. na tzw. surowym korzeniu, ale również nadanie istniejącej już osadzie prawa niemieckiego, czyli przeniesienie jej na takie prawo. Bez względu czy zakładano nową osadę, czy przenoszono starą na prawo niemieckie, z lokacją wiążą się pewne stałe elementy, z reguły rozłożone w czasie i stosowane w różnej kolejności: lokacja prawna i lokacja przestrzenna.
Łomża była już wcześniej
Z lokacją prawną związane jest z kolei pojęcie dokumentów lokacyjnych. Jednym z nich jest przywilej na wójtostwo skierowany do zasadźcy, który zostawał w lokowanym mieście wójtem (zasadźca, czyli ten, który w imieniu pana gruntowego, np. księcia, organizował od strony technicznej założenie miasta i który był znawcą prawa miejskiego, wg. którego lokowano miasto) określając jego uprawnienia, dochody i obowiązki. Dokument taki, związany z lokacją Łomży, otrzymał w 1400 roku Jan Białek, mieszczanin z Warszawy. W tym dokumencie po raz pierwszy pojawia się nazwa Łomża. Drugi istotny rodzaj dokumentu lokacyjnego to przywilej skierowany do ogółu mieszczan, nadający im prawa miejskie, którzy dzięki takiemu aktowi prawnemu, objęci zostają jednolitą jurysdykcją w oparciu o prawo niemieckie. Można powiedzieć, uzyskują osobowość prawną jako wspólnota – gmina miejska będąca podmiotem prawnym. Ten drugi rodzaj dokumentu, wystawiony 15 czerwca 1418 roku, uznajemy za właściwy dokument (przywilej) lokacyjny w przypadku Łomży.
Drugi element lokowania miasta, lokacja przestrzenna, czyli regulacja urbanistyczna, polegał na wyznaczeniu granic miasta, wymierzeniu i wytyczeniu rynku, ulic, działek, wg wypracowanych wzorów (tzw. szachownicowy układ). W przypadku Łomży lokacja przestrzenna rozpoczęła się pod koniec XIV wieku. W latach 90. tego stulecia istniał już kościół na tzw. Popowej Górze, od 1410 kościół farny, a istnienie wójta w 1400 roku wskazuje na wcześniejszą jego działalność jako zasadźcy, a więc rozpoczęcie organizacyjnych prac przy zakładaniu miasta lokacyjnego.
Należy podkreślić, czego przykładem jest lokacja Łomży, że lokacje często odbywały się etapami, były wielostopniowe i składały się najpierw z ustanowienia wójtostwa, później z nadania prawa niemieckiego (w następnych latach często poszerzanego) oraz przeprowadzanej jednocześnie regulacji przestrzennej.
Wart ponownego podkreślenia, jest fakt założenia Łomży nie na surowym korzeniu, ale nadanie wcześniejszemu osadnictwu nowej formuły organizacji prawnej i przestrzennej. To czyniło z dotychczasowych mieszkańców podmiot na scenie historycznej.
Książę Mazowiecki Janusz I Starszy, podczas swojego długiego panowania w latach 1374-1429, lokował 24 miasta i Łomża była jednym z nich. Książęta mazowieccy od XIII wieku do 1526 roku, czyli ostatecznego włączenia ziem mazowieckich do Korony, założyli około 100 miast, z czego sporą część, tak jak Łomża, na prawie chełmińskim.
Adam Sokołowski
Muzeum Północno-Mazowieckie w Łomży
