WYCHOWANIE MŁODZIEŻY
Wychowanie młodzieży „W wychowaniu chodzi właśnie o to, żeby człowiek stawał się coraz bardziej człowiekiem - o to, ażeby bardziej był, a nie tylko więcej miał, aby więc poprzez wszystko co ma, posiada umiał bardziej i pełniej być człowiekiem, to znaczy, ażeby również umiał bardziej być nie tylko z drugim, ale i dla drugich”. Jan Paweł II Żyjemy w świecie ustawicznych przewartościowań, w świecie zagrożeń ekologicznych, chaosie w dziedzinie kryteriów różnych wartości, w świecie nasilających się gwałtownie chorób cywilizacyjnych, w świecie odmiennych dla różnych grup społecznych wartości. Jesteśmy nieustannie bombardowani informacjami opartymi często na sprzecznych systemach wartości. Człowiek młody - nasz podopieczny musi mieć jasną i wyraźną perspektywę ku czemu ma zmierzać, na jakich wartościach ma oprzeć swoje życie, jak ma żyć jako istota wolna, rozumna i odpowiedzialna, w zgodzie ze sobą i społeczeństwem, w przekonaniu swojej wartości, w szacunku dla inności, odrębności kulturowej
i religijnej innych ludzi, w poczuciu odpowiedzialności i za otaczający świat, musimy ukształtować w nim umiejętność dokonywania właściwych wyborów, interpretacji i samorealizacji. System wartości jednak nie powinien być mu narzucony, jego ukształtowanie powinno nastąpić poprzez powszechnie aprobowane wzorce i mądrych przewodników duchowych. Uwewnętrznione normy zachowań są skuteczniejsze niż najostrzejsze zakazy i nakazy. Marzymy o szkole, do której wszyscy mają zaufanie: rodzice i uczniowie do nauczycieli, nauczyciele wobec siebie, do dyrektora, władz samorządowych itd. oraz w relacjach odwrotnych. Ten szczególny mechanizm sprzężenia zwrotnego buduje zdrową, pozytywną motywację do nauki u ucznia i do pracy u nauczyciela. Zaufania nie zbuduje szkoła tkwiąca w przekonaniu, że dotychczasowe sukcesy są najlepszym dowodem na to, że jej metody są słuszne, skuteczne i w związku z tym powinny pozostać niezmienne. Wzajemna życzliwość i zaufanie stanowią właściwy punkt wyjścia do pracy edukacyjnej i zarazem warunek jej powodzenia. Czasy w których żyjemy charakteryzują się ogromną dynamiką zmian. Wymusza to na szkole bycie instytucją elastyczną, twórczo reagującą na te zmiany. Dotyczy to również nauczyciela. Mimo dokonujących się zmian rządzących, od lewicy po prawicę szkoła i proces wychowawczy odbywający się w niej powinien pozostać wolny od upolitycznienia i podporządkowania jakimkolwiek wpływom partyjnym. Wychowywanie to proces przekazywania następnym pokoleniom własnych (właściwych danej kulturze) wartości, przekonań i zwyczajów, w tym umiejętności tolerancji i wyboru opartych na ogólnoludzkich wartościach moralnych, takich jak: dobro, życzliwość i wzajemny szacunek. Nauczycielom powierzono edukowanie dzieci i młodzieży, która decydować będzie o przyszłości ojczyzny. W pojęciu edukacji mieści się nauka, opieka i wychowanie. Pod opieką szkoły dzieci i młodzież spędza sporą część dnia. W tym czasie szkoła przejmuje całokształt funkcji spoczywających na rodzinie. Szkoła poprzez działania nauczycieli pełni funkcję faktycznego opiekuna dziecka, rzecznika jego interesów, kreatora jego wiedzy, poglądów i postaw - a więc także wychowania. Na rolę zawodową nauczyciela składają się trzy podstawowe funkcje: dydaktyczna - związana z przekazywaniem wiedzy, rozwijaniem i doskonaleniem umiejętności; wychowawcza, czyli kształtowanie umiejętności społecznych, systemu wartości i tożsamości, oraz opiekuńcza - polegająca na trosce o zaspokojenie potrzeb biologicznych i psychicznych uczniów, zapewnieniu im poczucia bezpieczeństwa. Wraz z przechodzeniem przez kolejne etapy kształcenia uczeń podlega w różnym stopniu tym funkcjom, np. na poziomie edukacji zintegrowanej najbardziej dominującą jest opiekuńcza funkcja nauczyciela, a następnie wychowawcza. Wraz z rozwojem psychospołecznym dziecka, jego wzrastającą samodzielnością i uformowaniem tożsamości te dwie funkcje, ustępują miejsca dominacji funkcji dydaktycznej. Błędny jest pogląd, że w dalszych etapach kształcenia one całkowicie zanikają. Na wszystkich bowiem szczeblach edukacyjnych zawsze wszystkie trzy funkcje angażują nauczyciela. Trudno jest wyróżnić działania nauczyciela, poprzez które jedynie uczy, czy też jedynie wychowuje. Przekazując wiedzę z danego przedmiotu, nauczyciel równocześnie przejawia określoną postawę w stosunku do innych ludzi, prezentuje określone normy zachowań, poprzez to, co mówi i jak interpretuje, opowiada się po stronie określonych wartości. W tym przejawia się cała jego osobowość, postawa, ideały, wartości, to kim jest, do czego dąży. Przekazywanych przez nauczyciela treści uczniowie nie oddzielają od jego osoby. W przypadku wychowania, odpowiednio do wieku dzieci i młodzieży oraz właściwych im potrzeb edukacyjnych, nauczyciel jest opiekunem, wychowawcą, autorytetem, doradcą, przewodnikiem i mistrzem. Każdy nauczyciel wywiera wpływ wychowawczy, każdy więc musi wymagać od siebie. Nauczyciel, czy tego chce czy nie, zarówno wtedy, kiedy działa właściwie, jak i wtedy, gdy postępuje nagannie – zawsze wpływa na zachowania, sposób myślenia i obyczaje młodzieży. Dlatego w świetle obowiązujących norm prawnych nauczycielem może zostać osoba o odpowiednich kwalifikacjach i kompetencjach etycznych. Działalność ta przebiega w bezpośrednich kontaktach z uczniem i zespołem nauczycielskim, często z rodzicami. Towarzyszą temu często złożone emocjonalnie sytuacje. Wynika z tego wniosek, iż wychowywanie to zadanie wszystkich nauczycieli i rodziców oraz innych znaczących dla wychowania osób a nie jedynie, jak mogłaby wskazywać nazwa, wychowawców klas. Osobą znaczącą w pozytywnym znaczeniu może być każda osoba, która będzie miała autorytet, a wychowanek będzie cenił sobie jej cechy osobowościowe. Taką osobą może być np. ksiądz, trener, sąsiad, starszy kolega. Rady pedagogiczne szkół powinny stosować wypracowaną spójną, podzielaną przez wszystkich jej członków wizję wychowania, celów. Wszystkie trzy funkcje nauczyciela wzajemnie się przeplatają i uzupełniają. W szkole podobnie jak w rodzinie fundamentalne znaczenie ma spójność głoszonych zasad, zgodność postępowania z głoszonymi zasadami wszystkich pracowników szkoły. Jeśli przestrzegania pewnych ustalonych zasad, np. dotyczących nie spóźniania się na lekcje, właściwego korzystania ze sprzętów i pomocy naukowych, wymagają tylko niektórzy z uczestników procesu wychowawczego, a inni nie przywiązują do nich wagi lub w skrajnych przypadkach wyrażają brak swojego poparcia dla tych reguł, to znaczenie tych zasad i konsekwencje wynikające z ich nieprzestrzegania szybko się dewaluują. Taka reguła stopniowo zaczyna być jedynie martwym przepisem, którego należy przestrzegać jedynie, gdy pan czy pani patrzy, zamiast stać się uwewnętrznioną zasadą, która wyznacza postępowanie uczniów niezależnie od kary czy nagrody. Wymaga to również spójności i jednolitości głoszonych poglądów przez wszystkie osoby znaczące dla ukształtowania postaw młodych ludzi. Życzliwość i stanowczość wymagań wobec uczniów to podstawowy kanon postępowania rodziców i nauczycieli. Muszą się oni wzajemnie uzupełniać. Powstrzymywanie się od przedwczesnych ocen, komentarzy, szczera rozmowa, wzajemne wyjaśnienia trudnych sytuacji, poprawia komunikację, zrozumienie i buduje autorytet dorosłych, rodzica i nauczyciela. Nauczyciel i rodzic powinni być wzorem osobowym do naśladowania, sprzyja temu przestrzeganie przedstawionych powyżej zasad. Swoista misja zawodu nauczycielskiego polega między innymi na sprzyjaniu wszechstronnemu rozwojowi uczniów, wspieraniu ich w procesie formowania tożsamości, pomaganiu w stawaniu się lepszymi ludźmi. Wypełnianie tej misji, podejmowanie tego wyzwania jest zadaniem niezwykle trudnym. Choć szkoła nie zastąpi i nie powinna zastępować w sferze wychowania rodziny, to jednak dla dużej części dzieci i młodzieży, szczególnie ze środowisk zaniedbanych wychowawczo, jest podstawowym miejscem kształtowania się systemu wartości, zdobywania pozytywnych wzorców. Dobry nauczyciel powinien być życzliwym dla uczniów i dawać dowody tej życzliwości w praktyce szkolnej. Nie powinien okazywać ani pobłażliwości, ani przesadnej tolerancji dla wychowanków. Życzliwość przejawia się najprościej w poważnym traktowaniu każdego ucznia, w respektowaniu jego poczucia własnej wartości, w gotowości pomocy, w postępowaniu takim, aby nie gasić, nie łamać, lecz zachęcać, gdy trzeba dodawać otuchy. Nauczyciel, który działalność pedagogiczną ogranicza do obowiązujących przepisów prawnych i oschle traktowanych powinności moralnych i nie odczuwa potrzeby serdecznego, głęboko ludzkiego zaangażowania w sprawy ucznia, może być dobrym nienagannym urzędnikiem szkolnym, ale nigdy dobrym wychowawcą. Należy pamiętać, że uczeń to konkretny człowiek o cechach indywidualnych, często skomplikowanej sytuacji życiowo-rodzinnej, która wpływa na jego postawę i kształtującą się osobowość. Dlatego w wychowaniu konieczna jest indywidualizacja poczynań, wnikliwa obserwacja każdego młodego człowieka. Odpowiedzialność za to, na stałe wpisana jest w charakter pracy nauczyciela, a w czasach nam współczesnych ma szczególny charakter. Oczekiwania i wymagania wobec szkoły i nauczyciela są ogromne. W ostatnich latach nastąpiło znaczne przewartościowanie w zakresie poglądów na edukację, następuje stały postęp w zakresie metod pracy, postępuje zmiana wyposażenia szkół, wzrosły oczekiwania społeczeństwa w zakresie jakości pracy szkoły i efektów edukacyjnych jakie powinni osiągać uczniowie. Nadążenie i podołanie współczesnym wyzwaniom w dziedzinie edukacji wymaga znacznie większych nakładów na system oświatowy, wyposażenie i formy pracy szkól. Nauczyciel musi nieustannie dokształcać się, aktualizować wiedzę w zakresie umiejętności dydaktycznych, psychologicznych i pedagogicznych, zdobywać i wymieniać doświadczenia na różnego rodzaju studiach podyplomowych, kursach, warsztatach i seminariach. Aby mógł skutecznie uczyć i wychowywać musi stać go na zakup literatury, programu na CD, DVD, czy komputera, na udział w szkoleniach. Musi się ustawicznie rozwijać, by nadążyć za zmianami w otaczającej rzeczywistości i w następstwie by mógł uczyć uczniów krytycznej interpretacji dokonujących się zmian. Inwestowanie w edukację to inwestowanie w przyszłość Polski, poprzez lepsze przygotowanie naszych dzieci - uczniów do ról społecznych, które będą w przyszłości pełnić. Jednak zrealizować te wzniosłe ideały wychowawcze można nie tylko przy dużym wkładzie pracy i wysiłku nauczycieli, ale przy wytężonej współpracy całego społeczeństwa, zgodnie ze słowami Jana Zamojskiego Takie będą Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie. Powyższe rozważania nie wyczerpują całości i wielowątkowości tej bardzo obszernej i skomplikowanej problematyki, przedstawiają jedynie zarys najważniejszych zagadnień i poglądów autorów.
Bogumiła i Czesław Rybiccy
i religijnej innych ludzi, w poczuciu odpowiedzialności i za otaczający świat, musimy ukształtować w nim umiejętność dokonywania właściwych wyborów, interpretacji i samorealizacji. System wartości jednak nie powinien być mu narzucony, jego ukształtowanie powinno nastąpić poprzez powszechnie aprobowane wzorce i mądrych przewodników duchowych. Uwewnętrznione normy zachowań są skuteczniejsze niż najostrzejsze zakazy i nakazy. Marzymy o szkole, do której wszyscy mają zaufanie: rodzice i uczniowie do nauczycieli, nauczyciele wobec siebie, do dyrektora, władz samorządowych itd. oraz w relacjach odwrotnych. Ten szczególny mechanizm sprzężenia zwrotnego buduje zdrową, pozytywną motywację do nauki u ucznia i do pracy u nauczyciela. Zaufania nie zbuduje szkoła tkwiąca w przekonaniu, że dotychczasowe sukcesy są najlepszym dowodem na to, że jej metody są słuszne, skuteczne i w związku z tym powinny pozostać niezmienne. Wzajemna życzliwość i zaufanie stanowią właściwy punkt wyjścia do pracy edukacyjnej i zarazem warunek jej powodzenia. Czasy w których żyjemy charakteryzują się ogromną dynamiką zmian. Wymusza to na szkole bycie instytucją elastyczną, twórczo reagującą na te zmiany. Dotyczy to również nauczyciela. Mimo dokonujących się zmian rządzących, od lewicy po prawicę szkoła i proces wychowawczy odbywający się w niej powinien pozostać wolny od upolitycznienia i podporządkowania jakimkolwiek wpływom partyjnym. Wychowywanie to proces przekazywania następnym pokoleniom własnych (właściwych danej kulturze) wartości, przekonań i zwyczajów, w tym umiejętności tolerancji i wyboru opartych na ogólnoludzkich wartościach moralnych, takich jak: dobro, życzliwość i wzajemny szacunek. Nauczycielom powierzono edukowanie dzieci i młodzieży, która decydować będzie o przyszłości ojczyzny. W pojęciu edukacji mieści się nauka, opieka i wychowanie. Pod opieką szkoły dzieci i młodzież spędza sporą część dnia. W tym czasie szkoła przejmuje całokształt funkcji spoczywających na rodzinie. Szkoła poprzez działania nauczycieli pełni funkcję faktycznego opiekuna dziecka, rzecznika jego interesów, kreatora jego wiedzy, poglądów i postaw - a więc także wychowania. Na rolę zawodową nauczyciela składają się trzy podstawowe funkcje: dydaktyczna - związana z przekazywaniem wiedzy, rozwijaniem i doskonaleniem umiejętności; wychowawcza, czyli kształtowanie umiejętności społecznych, systemu wartości i tożsamości, oraz opiekuńcza - polegająca na trosce o zaspokojenie potrzeb biologicznych i psychicznych uczniów, zapewnieniu im poczucia bezpieczeństwa. Wraz z przechodzeniem przez kolejne etapy kształcenia uczeń podlega w różnym stopniu tym funkcjom, np. na poziomie edukacji zintegrowanej najbardziej dominującą jest opiekuńcza funkcja nauczyciela, a następnie wychowawcza. Wraz z rozwojem psychospołecznym dziecka, jego wzrastającą samodzielnością i uformowaniem tożsamości te dwie funkcje, ustępują miejsca dominacji funkcji dydaktycznej. Błędny jest pogląd, że w dalszych etapach kształcenia one całkowicie zanikają. Na wszystkich bowiem szczeblach edukacyjnych zawsze wszystkie trzy funkcje angażują nauczyciela. Trudno jest wyróżnić działania nauczyciela, poprzez które jedynie uczy, czy też jedynie wychowuje. Przekazując wiedzę z danego przedmiotu, nauczyciel równocześnie przejawia określoną postawę w stosunku do innych ludzi, prezentuje określone normy zachowań, poprzez to, co mówi i jak interpretuje, opowiada się po stronie określonych wartości. W tym przejawia się cała jego osobowość, postawa, ideały, wartości, to kim jest, do czego dąży. Przekazywanych przez nauczyciela treści uczniowie nie oddzielają od jego osoby. W przypadku wychowania, odpowiednio do wieku dzieci i młodzieży oraz właściwych im potrzeb edukacyjnych, nauczyciel jest opiekunem, wychowawcą, autorytetem, doradcą, przewodnikiem i mistrzem. Każdy nauczyciel wywiera wpływ wychowawczy, każdy więc musi wymagać od siebie. Nauczyciel, czy tego chce czy nie, zarówno wtedy, kiedy działa właściwie, jak i wtedy, gdy postępuje nagannie – zawsze wpływa na zachowania, sposób myślenia i obyczaje młodzieży. Dlatego w świetle obowiązujących norm prawnych nauczycielem może zostać osoba o odpowiednich kwalifikacjach i kompetencjach etycznych. Działalność ta przebiega w bezpośrednich kontaktach z uczniem i zespołem nauczycielskim, często z rodzicami. Towarzyszą temu często złożone emocjonalnie sytuacje. Wynika z tego wniosek, iż wychowywanie to zadanie wszystkich nauczycieli i rodziców oraz innych znaczących dla wychowania osób a nie jedynie, jak mogłaby wskazywać nazwa, wychowawców klas. Osobą znaczącą w pozytywnym znaczeniu może być każda osoba, która będzie miała autorytet, a wychowanek będzie cenił sobie jej cechy osobowościowe. Taką osobą może być np. ksiądz, trener, sąsiad, starszy kolega. Rady pedagogiczne szkół powinny stosować wypracowaną spójną, podzielaną przez wszystkich jej członków wizję wychowania, celów. Wszystkie trzy funkcje nauczyciela wzajemnie się przeplatają i uzupełniają. W szkole podobnie jak w rodzinie fundamentalne znaczenie ma spójność głoszonych zasad, zgodność postępowania z głoszonymi zasadami wszystkich pracowników szkoły. Jeśli przestrzegania pewnych ustalonych zasad, np. dotyczących nie spóźniania się na lekcje, właściwego korzystania ze sprzętów i pomocy naukowych, wymagają tylko niektórzy z uczestników procesu wychowawczego, a inni nie przywiązują do nich wagi lub w skrajnych przypadkach wyrażają brak swojego poparcia dla tych reguł, to znaczenie tych zasad i konsekwencje wynikające z ich nieprzestrzegania szybko się dewaluują. Taka reguła stopniowo zaczyna być jedynie martwym przepisem, którego należy przestrzegać jedynie, gdy pan czy pani patrzy, zamiast stać się uwewnętrznioną zasadą, która wyznacza postępowanie uczniów niezależnie od kary czy nagrody. Wymaga to również spójności i jednolitości głoszonych poglądów przez wszystkie osoby znaczące dla ukształtowania postaw młodych ludzi. Życzliwość i stanowczość wymagań wobec uczniów to podstawowy kanon postępowania rodziców i nauczycieli. Muszą się oni wzajemnie uzupełniać. Powstrzymywanie się od przedwczesnych ocen, komentarzy, szczera rozmowa, wzajemne wyjaśnienia trudnych sytuacji, poprawia komunikację, zrozumienie i buduje autorytet dorosłych, rodzica i nauczyciela. Nauczyciel i rodzic powinni być wzorem osobowym do naśladowania, sprzyja temu przestrzeganie przedstawionych powyżej zasad. Swoista misja zawodu nauczycielskiego polega między innymi na sprzyjaniu wszechstronnemu rozwojowi uczniów, wspieraniu ich w procesie formowania tożsamości, pomaganiu w stawaniu się lepszymi ludźmi. Wypełnianie tej misji, podejmowanie tego wyzwania jest zadaniem niezwykle trudnym. Choć szkoła nie zastąpi i nie powinna zastępować w sferze wychowania rodziny, to jednak dla dużej części dzieci i młodzieży, szczególnie ze środowisk zaniedbanych wychowawczo, jest podstawowym miejscem kształtowania się systemu wartości, zdobywania pozytywnych wzorców. Dobry nauczyciel powinien być życzliwym dla uczniów i dawać dowody tej życzliwości w praktyce szkolnej. Nie powinien okazywać ani pobłażliwości, ani przesadnej tolerancji dla wychowanków. Życzliwość przejawia się najprościej w poważnym traktowaniu każdego ucznia, w respektowaniu jego poczucia własnej wartości, w gotowości pomocy, w postępowaniu takim, aby nie gasić, nie łamać, lecz zachęcać, gdy trzeba dodawać otuchy. Nauczyciel, który działalność pedagogiczną ogranicza do obowiązujących przepisów prawnych i oschle traktowanych powinności moralnych i nie odczuwa potrzeby serdecznego, głęboko ludzkiego zaangażowania w sprawy ucznia, może być dobrym nienagannym urzędnikiem szkolnym, ale nigdy dobrym wychowawcą. Należy pamiętać, że uczeń to konkretny człowiek o cechach indywidualnych, często skomplikowanej sytuacji życiowo-rodzinnej, która wpływa na jego postawę i kształtującą się osobowość. Dlatego w wychowaniu konieczna jest indywidualizacja poczynań, wnikliwa obserwacja każdego młodego człowieka. Odpowiedzialność za to, na stałe wpisana jest w charakter pracy nauczyciela, a w czasach nam współczesnych ma szczególny charakter. Oczekiwania i wymagania wobec szkoły i nauczyciela są ogromne. W ostatnich latach nastąpiło znaczne przewartościowanie w zakresie poglądów na edukację, następuje stały postęp w zakresie metod pracy, postępuje zmiana wyposażenia szkół, wzrosły oczekiwania społeczeństwa w zakresie jakości pracy szkoły i efektów edukacyjnych jakie powinni osiągać uczniowie. Nadążenie i podołanie współczesnym wyzwaniom w dziedzinie edukacji wymaga znacznie większych nakładów na system oświatowy, wyposażenie i formy pracy szkól. Nauczyciel musi nieustannie dokształcać się, aktualizować wiedzę w zakresie umiejętności dydaktycznych, psychologicznych i pedagogicznych, zdobywać i wymieniać doświadczenia na różnego rodzaju studiach podyplomowych, kursach, warsztatach i seminariach. Aby mógł skutecznie uczyć i wychowywać musi stać go na zakup literatury, programu na CD, DVD, czy komputera, na udział w szkoleniach. Musi się ustawicznie rozwijać, by nadążyć za zmianami w otaczającej rzeczywistości i w następstwie by mógł uczyć uczniów krytycznej interpretacji dokonujących się zmian. Inwestowanie w edukację to inwestowanie w przyszłość Polski, poprzez lepsze przygotowanie naszych dzieci - uczniów do ról społecznych, które będą w przyszłości pełnić. Jednak zrealizować te wzniosłe ideały wychowawcze można nie tylko przy dużym wkładzie pracy i wysiłku nauczycieli, ale przy wytężonej współpracy całego społeczeństwa, zgodnie ze słowami Jana Zamojskiego Takie będą Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie. Powyższe rozważania nie wyczerpują całości i wielowątkowości tej bardzo obszernej i skomplikowanej problematyki, przedstawiają jedynie zarys najważniejszych zagadnień i poglądów autorów.
Bogumiła i Czesław Rybiccy
