Adam Chętnik - znany i nieznany - ::4lomza.pl:: Regionalny Portal

Relacja filmowa z otwarcia wystawy dzięki uprzejmości portalu informacyjnego i telewizyjnego naszalomza.pl

Adam Chętnik (1885-1967)

Adam Chętnik urodzony 20 grudnia 1885 roku w Nowogrodzie nad Narwią w rodzinie Wincentego i Stanisławy z Fliszkowskich, przez swoje długie, pracowite i trudne ponad 80-letnie życie stał się w oczach następców prawdziwą legendą. Był bojownikiem o polską szkołę, konspiratorem, działaczem wśród młodzieży wiejskiej, wychowawcą, publicystą, muzykiem, a po trosze poetą, zapaloną krajoznawcą, propagatorem sportu, posłem na sejm, ale i cieślą i introligatorem. Był badaczem Kurpiowskiej Puszczy Zielonej, jej gorącym orędownikiem, autorem licznych naukowych i popularnych prac o życiu ludu kurpiowskiego. Był muzealnikiem, twórcą jednego z dwóch pierwszych muzeów na wolnym powietrzu w Polsce.

Panorama sferyczna: Grzegorz Gwizdon

Adam Chętnik uczył się szacunku do ziemi rodzinnej i jej mieszkańców od najmłodszych lat w rodzinnym domu. Z biblioteki ojca brał krzepiące ducha powieści Henryka Sienkiewicza, tu słuchał opowieści starszych Nowogrodzian o walkach i ofiarach powstania 1863 roku, o bohaterskich Kurpiach miłujących wolność i ojczyznę. Za przykładem ojca podjął trud pracy społecznej, najpierw z myślą o rodzinnym miasteczku ( m.in. w straży ogniowej i spółdzielczości), a potem o regionie.

Szkołę początkową ukończył w Nowogrodzie , a następnie naukę kontynuował w prywatnym gimnazjum w Łomży. Nauczał dzieci w okresie zimowym w tajnej szkole pisać i czytać po polsku. Był też współzałożycielem pierwszej polskiej biblioteki składkowej w Nowogrodzie. W tym czasie pracował pomagając ojcu w ciesiołce i stolarstwie a także w gospodarstwie – pilnując pszczół, ganiając krowy na paśnik czy uprawiając ogród. W tym czasie uczył się gry na organach u miejscowego organisty oraz terminował u pisarza gminnego i powiatowego geometry. Brał udział w walce politycznej o polskość Mazur, działając w „Towarzystwie Oświaty Narodowej” i „Ludowym Związku Mazurskim”.

Po ukończeniu gimnazjum został nauczycielem gimnastyki. W 1908 roku wyjechał do Warszawy, by kontynuować naukę na Warszawskich Kursach Pedagogicznych organizowanych przez Macierz Szkolną. Pisywał wówczas artykuły i książeczki krajoznawcze i junackie przeznaczone dla młodzieży. W 1912 roku uzyskał koncesję na wydawanie „Drużyny”, spółdzielczego pisma dla młodzieży wiejskiej, które wydawał z przerwami przez 13 lat.

W 1911 roku w Petersburgu zdał egzamin na nauczyciela, a po powrocie do Warszawy zapisał się na Wyższe Kursy Naukowe. W 1913 roku wyszła drukiem pierwsza większa praca Adama Chętnika zatytułowana „Puszcza Kurpiowska”, a dwa lata później „Chata kurpiowska”, a którą otrzymał nagrodę z Kasy im. Mianowskiego.

Pierwsza wojna światowa zastała Adama Chętnika w Warszawie, gdzie pracował w Bibliotece m.st. Warszawy. W tymże 1914 roku ożenił się z Zofią Klukowską - koleżanką z Wyższych Kursów Naukowych.

Głębokie umiłowanie ojczyzny, jak przekonanie o jedności ludu kurpiowskiego i mazurskiego sprawiły, że wziął czynny udział w przygotowywaniu plebiscytu na Mazurach. Od 1916 roku wydawał czasopismo „Goniec Puszczański”, a w okresie plebiscytu „Goniec Pograniczny”. W 1919 roku opublikował książkę „Jak się lud budził – 1904/1906”. W latach 1923 – 1927 Adam Chętnik był posłem na sejm z ramienia Związku Ludowo-Narodowego. W parlamencie bronił interesów ludu kurpiowskiego, pomagając w przeprowadzeniu planu reform gospodarczych, a także uczestnicząc przy szacowaniu strat wojennych w powiecie łomżyńskim i kolneńskim.

Wierny swoim zainteresowaniom ludoznawczym pracował wówczas u prof. Eugeniusza Frankowskiego w Muzeum Etnograficznym w Warszawie. W celu zdobycia nowych doświadczeń muzealniczych odbył wiele podróży nie tylko po polskich muzeach, ale także w Rumunii, Czechosłowacji, Bułgarii, Turcji, Finlandii i Szwecji. W tym ostatnim kraju zainteresował się pierwszym na świecie muzeum na wolnym powietrzu założonym przez Artura Hazeliusa. Idee szwedzkiego nauczyciela przeniósł do rodzinnego Nowogrodu. Budowę „ skansenu kurpiowskiego” rozpoczął w 1919 roku kupując za pieniądze żony nieużytki po dawnej cegielni miejskiej. W ciągu 8 lat własnym kosztem doprowadził teren do porządku, niwelując go i obsadzając drzewami. Kiedy 19 czerwca 1927 roku nastąpiło uroczyste otwarcie Muzeum Kurpiowskiego jako placówki publicznej w ramach Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, instytucja ta liczyła już ponad 2.000 eksponatów przekazanych nieodpłatnie przez Adama Chętnika. W ciągu kolejnych lat funkcjonowania muzeum borykało się z problemami finansowymi, mimo to prowadziło szeroko zakrojoną działalność oświatową. Było to możliwe tylko i wyłącznie dzięki zaangażowaniu i ofiarności Adama Chętnika i jego żony Zofii.

W latach 1928 – 1930 studiował etnografię na Uniwersytecie Warszawskim u prof. Eugeniusza Frankowskiego. Prowadzone od wielu lat badania terenowe na Kurpiowszczyźnie zaowocowały licznymi publikacjami. Wyszły wówczas drukiem m.in. „Kurpie” (1924), „Kościół i parafia w Nowogrodzie” (1927), „Bursztyniarstwo na Kurpiach” (1927), „Z kurpiowskich borów” ( 1931), „Spław na Narwi” (1935) oraz „Pożywienie Kurpiów” (1936). Przed wybuchem II wojny światowej wznowił studia, które następnie kontynuował na tajnym Uniwersytecie. Za działalność plebiscytową był poszukiwany przez Niemców, w związku z czym ukrywał się w Warszawie jako Antoni Chojnowski.

Panorama sferyczna: Grzegorz Gwizdon

Po zakończeniu wojny na podstawie książki „Pożywienie Kurpiów” otrzymał tytuł doktora na uniwersytecie w Poznaniu, a następnie habilitował się z prac „Bursztyniarstwo na Kurpiach” i „Życie leśne Kurpiów”. Jednocześnie pracował w Muzeum Kultur Ludowych w Młocinach i w Muzeum Ziemi w Warszawie, gdzie stworzył dział bursztynu. W 1948 roku otworzył Muzeum Regionalne w Łomży.

W 1950 roku zmarła jego żona Zofia, a kilka lat później ożenił się z Jadwigą z Nowickich, która pomagała prowadzić mu muzeum w Łomży i odbudowywać zniszczone w czasie wojny muzeum kurpiowskie w Nowogrodzie.

Adam Chętnik zmarł 29 maja 1967 roku w Warszawie, został pochowany na cmentarzu parafialnym w Nowogrodzie.

Urszula Kuczyńska (Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika w Nowogrodzie)