Forty Piątnica - Twierdza Łomża - ::4lomza.pl:: Regionalny Portal

Dlaczego forty ...

Fortyfikacje XIX - wieczne na terenie Polski stanowią zespół trzech wielkich systemów obronnych wzniesionych przez przygotowujące się do przyszłej rozprawy wojennej ówczesne mocarstwa: Rosja, Austro-Węgry i Niemcy.

Rosyjskie twierdze na ziemiach polskich tworzyły inżynieryjne umocnienia przewidywanego terenu działań, położonego między Wisłą, Bugiem i Narwią. Był to obszar koncentracji armii carskiej dla uderzenia na stolice wrogich mocarstw. Szczególnie ważne było umocnienie przepraw przez Narew dla zabezpieczenia przed najbardziej groźnym uderzeniem silnej armii niemieckiej z północy - z umocnionego rejonu jezior mazurskich. Umocnienie przepraw przez Narew było istotnym elementem rosyjskiej strategii wojennej wobec Niemiec i stanowiło uzupełnienie dla planowanej ofensywy sprzymierzonej Francji na froncie zachodnim.

Najlepiej zachowanym i najsilniej rozwiniętym przyczółkiem mostowym na Narwi z tego okresu jest właśnie system obronny w Piątnicy k/Łomży. Wzniesione ponadto forty i wał międzyfortowy wokół samej Łomży stanowiły razem twierdzę mającą powstrzymać na tym odcinku atak niemiecki z rejonu Mazur. Pierwotna rola oraz stosunkowo dobry stan zachowania twierdzy pozwalają na zaliczenie jej do grupy najwartościowszych zespołów fortyfikacji z przełomu XIX i XX w. na ziemiach polskich.
Zespół obronny w Piątnicy to również bardzo atrakcyjny teren pod względem krajobrazowym. Trzy zachowane forty połączone systemem potężnych wałów i fos rozwijają się w rodzaju wspaniałego, zielonego amfiteatru, wznoszącego się powyżej 50 metrów w stosunku do brzegu Narwi.
Zespół ten posiada także wyjątkowe walory użytkowe sprzyjające jego adaptacji dla celów rekreacyjno-wypoczynkowych, istotnych zarówno dla obsługi mieszkańców najbliższego regionu jak i międzynarodowego ruchu turystycznego.

Powstanie fortów

Łomża w czasie zaboru rosyjskiego (do 1918 r.) była stolicą guberni i ważną przeprawą przez Narew. Do miasta leżącego na wysokim brzegu Narwi podchodziły do mostu półtorakilometrową groblą drogi od strony Prus Wschodnich. Skłoniło to Rosjan do budowy twierdzy okrężnej.

Projekt budowy twierdzy dla zabezpieczenia przeprawy powstał już w roku 1887. Początek realizacji twierdzy dało wybudowanie w roku 1889 na lewym brzegu Narwi dwóch redut ziemnych z drewnianymi schronami (Fort IV i Fort V).
W następnym okresie w związku z programem rozbudowy twierdz opracowanym na potrzeby nowego planu wojny, przystąpiono do stworzenia projektów dla twierdz mających utworzyć linię obronną przeciw nawisowi Prus Wschodnich. Łomża miała stać się jednym z punktów rozległego rejonu wypadowego zawartego między liniami: Modlin-Warszawa-Dęblin; Dęblin-linia Wieprza-Płock- Włodawa i Modlin-Zegrze-Pultusk-Różan-Ostrołęka-Łomża-Osowiec.

W związku z tymi zamierzeniami po roku 1896 przystąpiono do budowy trzech fortów ziemnych na przeciwnym brzegu rzeki. W roku 1900 rozpoczęto przebudowę tych fortów przez wzmocnienie ich budowlami betonowymi w postaci koszar szyjowych dla załogi, kojców i przeciwskarpowych galerii.
Były to forty I, II, III budowane według wzoru gen. Wieliczko z roku 1897, który to projekt stał się wzorcowym rozwiązaniem dla wszystkich twierdz rosyjskich budujących forty w czasie od 1898 do 1908 r.
Forty I, II, III (typu stałego) połączone zostały walem obronnym o przekroju trójkątnym (charakterystyczny element fortyfikacji rosyjskich) i rowem. Tworzyło to razem obwarowanie ciągle w odległości 1,5 km od przeprawy. Prawe skrzydło przedmościa opierało się o moczary i bagna nadrzeczne. Lewe zaś o samą rzekę.
Stan twierdzy w roku 1914 przedstawiał się następująco:
- na prawym brzegu rzeki od zachodu na wschód znajdowały się forty nr III, II, I,
- na lewym brzegu rzeki forty nr IV, V.

Promień twierdzy wynosił 2.7 km. W twierdzy znajdowało się 36 dział średniego i 8 dział ciężkiego kalibru. W Łomży stacjonował przed i w czasie I wojny światowej I korpus turkiestański.

Działania wojenne w fortach
1. Podczas I-szej wojny światowej

W działaniach wojennych 1914 roku forty w Łomży właściwie nie brały czynnego udziału, choć bariera rzeczna Narwi, nad której środkowym brzegiem leży Łomża, przedłużoną linią Biebrzy z Osowcem i Niemnem, umożliwiała wojskom rosyjskim wszystkie operacje przeciwko Niemcom. Na linii obronnej Rosji: Grodno-Modlin utworzonej jako FRONT PÓŁNOCNY, stacjonowała między innymi w ówczesnej guberni łomżyńskiej 2 armia rosyjska. W samej Łomży znajdował się sztab VI korpusu, dwa pułki piechoty, pułk ułanów, brygada straży granicznej i w bezpośredniej obsadzie fortów batalion artylerii wałowej (trzy kompanie). Stąd też wyruszyła w kierunku Prus Wschodnich 2 armia rosyjska gen. Samsonowa. Jednakże po klęsce pod Tannenbergiem (ob. Sztymbark) resztki tej armii wycofały się poza fortyfikacje Narwi i Biebrzy, na których utknęła ofensywa niemiecka.
W lutym 1915 r, nacierająca na kierunku Łomża- Wizna 8 armia niemiecka dotarła na odległość 20 km od Łomży. W tym samym miesiącu, wykorzystując dogodną osłonę twierdz z rejonów Grodna i Łomży wyrusza silne przeciwnatarcie rosyjskie. Jednak prowadzone w tym czasie bitwy nie miały rozstrzygającego znaczenia, a fortyfikacje spełniały głównie rolę zasłon ułatwiających dowództwu rosyjskiemu przerzucanie wojsk z północy na południe.
W sierpniu 1915 roku na wskutek silnego nacisku niemieckiego, po ogromnych stratach poniesionych wcześniej między innymi w bitwie na Wielkich jeziorach Mazurskich, siły rosyjskie opuściły większą część fortyfikacji bez walki. Boje toczyły się jeszcze o twierdze: Modlin, Kowno i Grodno, przy czym ich obrona trwała bardzo krótko, bo od 2 do 10 dni.
Dowództwo 8 armii niemieckiej liczyło się z trudnościami przy forsowaniu Narwi z jej fortyfikacjami stałymi. Dlatego większość tych twierdz pozostawała nie związana z frontem, w tzw. obronie biernej. Natomiast Rosjanie zapomnieli tym razem o napoleońskiej zasadzie, że twierdze są bronią, która nie spełnia swej roli sama...

2. W wojnie polsko-sowieckiej 1920 r.

Wkrótce po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku Polska znalazła się w sytuacji bezpośredniego zagrożenia inwazją wojsk powstałego na Wschodzie pierwszego państwa robotników i chłopów. Latem 1920 roku nacierające wojska armii sowieckich zaczęły błyskawicznie zbliżać się w okolice Łomży.
W tym okresie znaczenie fortyfikacji stałych uległo pewnemu pomniejszeniu w związku z udoskonaleniem broni strzeleckiej i rozwojem środków transportu, zwiększającym manewrowość wojsk. Niemniej przy stosunkowo słabo rozwiniętej sieci ówczesnych dróg fortyfikacje stale mogły wykazać się jeszcze pewną przydatnością. Tak właśnie stało się w przypadku twierdzy łomżyńskiej, która odegrała ważną rolę w obronie grupy gen. Roji na Narwi, powstrzymując przez pięć dni silne natarcie wojsk sowieckich i stanowiąc osłonę dla manewru I armii polskiej.
W lipcu 1920 roku sytuacja na zachodnim skrzydle frontu północnego przedstawiała się następująco:
* nacierała 4 armia sowiecka, maszerująca wraz z korpusem konnym z Grodna wzdłuż granicy pruskiej na Osowiec, Łomżę i Ostrołękę
* broniła się polska Grupa Nadnarwiańska w sile 4 tys. żołnierzy pod dowództwem gen. Wroczyńskiego (następnie gen. Roji), której zadaniem było uniemożliwienie oskrzydlenia polskiego frontu od północy oraz obrona Łomży i Ostrołęki.

Forty łomżyńskie obsadzone zostały przez batalion zapasowy 33 pułku piechoty w sile 900 żołnierzy (trzy kompanie strzeleckie i jedna kompania karabinów maszynowych), dowodzonego przez kapitana Raganowicza.

Pierwszy atak kawalerii sowieckiej nastąpił 28 lipca wieczorem, kolejny - w nocy. Oba zostały odparte. O świcie 29lipca, po ciężkich walkach w rejonie wsi jeziorko przebiła się do Łomży grupa ppłk Kopty w składzie 101 ochotniczego pułku piechoty i 2-ch baterii artylerii polowej.
Uporczywe ataki wojsk sowieckich na linię fortów miały miejsce w okresie 29- 31lipca. W dniu 31 lipca natarcie na Łomżę rozpoczęła 12 dywizja sowiecka. Główne natarcie skierowane było na fort I i zachodni skraj Kalinowa. Po trzygodzinnej walce natarcie nieprzyjaciela załamało się. 1-go sierpnia ponowił on atak, jednak do wieczora bez sukcesów.
Przyczółek Łomża mógł nadal bronić się skutecznie, jednakże klęska oddziałów ochotniczych (205 pp) pod Nowogrodem i Miastkowem groziła okrążeniem Łomży. O świcie 2-go sierpnia, po przekroczeniu Narwi pod Nowogrodem następuje natarcie nieprzyjaciela wzdłuż szosy 0strołęka-Łomża oraz na fort V. O godz. 21-j dowodzący odcinkiem Łomża gen. Baranowski otrzymał rozkaz z Naczelnego Dowództwa nakazujący odwrót w kierunku na Różan. W nocy załoga Łomży wycofała się w stronę Śniadowa, osłaniając się w odwrocie batalionem zapasowym 33 pp.
Spod władzy sowieckiej Łomża została wyzwolona w wyniku kontrofensywy polskiej 22go sierpnia 1920 roku...

3. W kampanii wrześniowej 1939 roku

W wojnie obronnej Polski 1939 r. na linii rzeki działała Samodzielna Grupa Operacyjna "Narew" pod dowództwem generała Młota-Fijałkowskiego. Zadaniem SGO "Narew", w ogólnym planie obrony było utrzymanie północno-wschodniego odcinka frontu polskiego w oparciu o granicę litewską, a następnie wzdłuż rzeki Narwi i jej bocznego dopływu Biebrzy.
Zadaniem bezpośrednim była osłona skrzydła sąsiadującej z SGO "Narew" od zachodu armii Modlin oraz osłona linii kolejowej Grodno-Warszawa.
Obrona polska nad środkową Narwią podzielona została na dwa odcinki: Łomża i Nowogród. Obsadę tych odcinków stanowił 33 pułk piechoty z trzema batalionami w pierwszej linii, kompania forteczna ciężkich karabinów maszynowych oraz 18 pułk artylerii bez I dywizjonu, z zadaniem obrony przepraw w Łomży i Nowogrodzie. Obrona na odcinku "Łomża" została oparta właśnie na przestarzałych już i niemodyfikowanych fortach rosyjskich. Uzupełniono je jedynie lekkimi schronami.
Przeciwnikiem SGO "Narew" było lewe skrzydło 2 armii niemieckiej generała von Küchlera wchodzące w skład XXI Korpusu generała von Falkenhorsta skoncentrowanego w Prusach Wschodnich.
Działania bezpośrednie w tym rejonie zaczęły się próbą zdobycia Łomży w dniu 7.09.1939r. we wstępnym boju. Natarcie rozwinięte przy silnym wsparciu artylerii rozbiło się według ocen generała Guderiana "o mężną obronę Polaków".
Sieć ogniowa fortów była doskonale zorganizowana; z przedpola ewakuowano ludność; zabudowania spalono i teren zaminowano oraz ustawiono zapory z drutu kolczastego. Celny ogień baterii fortecznej kierowany z artyleryjskiego punktu obserwacyjnego (fort II) powstrzymał atak z marszu czołgów niemieckich.
8 września po silnym przygotowaniu artyleryjskim na forty, bombardowaniu lotniczym Łomży i wsparciu ogniowym ciężkiej broni maszynowej, do natarcia ruszyła piechota wroga. Precyzyjny ogień polskiej baterii zmusza nieprzyjaciela do okopania się. Powstrzymanie ataku wroga okupiono stratami: zniszczono stację pomp i kuchnie polowe oraz wybito stojące na zapleczu fortów konie.

Od świtu 9 września przy dużym natężeniu ognia nieprzyjaciel prowadzi natarcie na Łomżę i Nowogród. Mimo bohaterskiej obrony 3 batalionu, piechota wroga opanowała Nowogród.
Natarcie niemieckie na forty przedmieścia skierowane było głównie na Fort II w Piątnicy. Trzykrotne próby jego zdobycia, mimo silnego ostrzału artyleryjskiego i użycia lotnictwa, zakończyły się niepowodzeniem.
Bombardowania Łomży i koszar 33 pułku piechoty spowodowały duże straty w ludziach. Stan pułk zmniejszył się do 50% stanu wyjściowego.
W wyniku załamania się linii obrony Narwi (Nowogród i Wizna), w celu uniknięcia okrążenia, 10 września między godziną 20.00 a 21.00 ppłk Stanek otrzymał ze sztabu 18 DP rozkaz do odwrotu. Brzmiał on tak: "Nocą, z dnia 10 i 11 września oderwać się od nieprzyjaciela i skoncentrować się w rejonie Bacz Mokrych. Ruchy odwrotowe rozpocząć o godz. 23."

Typowe elementy bojowe
Na przykładzie fortu II w Piątnicy

Fort II zwany centralnym stanowił śródszaniec spełniający funkcję cytadeli. Forty I, II i III są połączone wewnętrzną drogą forteczną, na niektórych jej odcinkach widoczne są relikty brukowanej nawierzchni. Droga forteczna służyła do zaopatrzenia, przerzutów a także sprawnego odwrotu wojsk.

1. Betonowe koszary szyjowe fortu z kojcem skarpowym.
Umieszczone były w części szyjowej fortu i stąd wywodzi się ich nazwa. Koszary miały oprócz izb żołnierskich - izbę komendanta fortu, izby oficerskie, stanowisko bojowe dowódcy, centralę telefoniczną, izbę opatrunkową, kuchnię, magazyn żywności, umywalnie, ustępy, wartownię i wentylatornię. Ogrzewanie realizowano za pomocą zwykłych pieców. Do oświetlenia początkowo stosowano lampy naftowe i świece, później wprowadzono oświetlenie elektryczne.

2. Betonowe schrony pogotowia w wale czołowym fortu.
Umieszczone są na dziedzińcu fortecznym w pobliżu stanowisk ogniowych. Służyły do przechowania dział fortecznych i ich załóg. Miały wyjścia na wały zabezpieczone przed ogniem przeciwnika tzw. przelotniami oraz połączone poternami z kaponierami w dnie fosy.

3. Kojec skarpowy osłaniający koszary.
3a. Rozbity betonowy podwójny kojec przeciwskarpowy w rogu fosy.
3b. Pojedyńczy kojec przeciwskarpowy w fosie.
3c. Pojedyńczy kojec przeciwskarpowy odsłonięty z przeciwskarpy.

Były to schrony umożliwiające prowadzenie ognia wzdłuż rowu w dwu kierunkach (kojec podwójny - kaponiera) lub tylko w jednym kierunku, wówczas nazywano taki schron kojcem pojedynczym (półkaponiera).
Kojce przeciwskarpowe budowano pod nasypem walu fortecznego w miejscu przecinania się rowów. Kojce połączone są z wnętrzem fortu poternami (chodnikami podziemnymi z betonu lub żelazobetonu) posiadającymi stropy i ściany o grubości 2 m. Uzbrojenie kojców pozwalało na niszczenie tych środków, które przeciwnik mógł stosować do przekraczania rowów oraz na silny i skuteczny ostrzał oddziałów nieprzyjacielskich, którym udało się wtargnąć do rowu. Każdy kojec składa się z izby działowej, magazynu amunicyjnego i pomieszczeń dla obsługi.
Izba działowa na 2-3 działa posiada wymiary: szerokość 3-4 m., głębokość 4-5,5 m. W izbie działowej umieszczone były reflektory. Strzelnice umieszczono na wysokości 3m ponad dnem rowu, aby ewentualne obsypywanie się skarpy nie utrudniało ostrzału rowu i aby nieprzyjaciel nie mógł dosięgnąć strzelnicy z dna rowu.

4. Betonowy schron pogotowia na międzypolu fortu II - III.
Stanowił ukrycie dla baterii artylerii osłaniającej międzypole i wykorzystując do obrony wały i rowy między fortami II i III. Schron zabezpieczono nasypem ziemnym, w którym umieszczono ponadto narzut kamienny szerokości 4 m i wysokości 3 m. Grubość murów wynosi 1 m. Posiada izby żołnierskie wychodzące na wspólny korytarz.

5. Podwójny kojec betonowy flankujący międzypole fortu II - I.
Jest połączony poterną ze stanowiskiem obserwacyjno-bojowym na wale międzyfortecznym. Załoga kojca stanowiła obronę drogi do Jedwabnego.

6. Betonowe kopuły obserwacyjne.
Były to także stanowiska ogniowe karabinów maszynowych, wykorzystane (wraz z rowami strzeleckimi) szczególnie w działaniach II wojny światowej.

7. Stacja pomp.
Koszary szyjowe i kaponiery przeciwskarpowe posiadały instalację wodno-kanalizacyjną zasilaną z własnej studni głębinowej.

8. Przedpole fortu.
Umożliwiało dogodny ostrzał organom ogniowym fortu. W tym celu wykonywano na przedpolu specjalne roboty ziemne aby usunąć martwe pola. Nie zezwalano na sadzenie drzew i wznoszenie budowli we wszystkich kierunkach ostrzału na odległość 1000-1500 metrów od fortu.

9. Rów fortu.
Stanowił zasadniczą zaporę. Od strony zewnętrznej miał przeciwskarpę. Fundamenty murów przeciwskarpowych umieszczono na takiej głębokości, aby nie było obawy przedostania się pocisku od strony rowu pod fundament. Głębokość ta wynosiła co najmniej 1,5 m poniżej dna rowu i dochodziła do 3 m. Wysokość przeciwskarpy wynosiła 2/3 do 1/2 głębokości rowu. Ścianę zabezpieczono dodatkowo narzutem kamiennym. (W forcie III występuje do obrony rowu betonowa galeria łącząca kojce.) Wartość rowu jako przeszkody zwiększono przez umieszczenie w rowie pojedynczych lub podwójnych płotów żelaznych lub sieci z drutu kolczastego rozciągniętych na żelaznych palikach wpuszczonych w betonowe kostki.

10. Wał czołowy fortu.
Wał ten składał się z przedpiersia i chodnika wałowego. W zależności od usytuowania w planie fortu wały noszą nazwy: czołowy, boczny i szyjowy. Wały łączące forty nazywają się międzyfortowymi. Wał biegnie dookoła fortu i posiada rozwinięcie wystarczające do umieszczenia na nim całego garnizonu fortu wraz z ciężkimi karabinami maszynowymi oraz kilkoma działami. Wysokość wału wynosi 5,5 m w zależności od profilu terenu i poziomu wód gruntowych.

Stan zachowania fortów w Piątnicy

Fort I - przy drodze z Łomży do Drozdowa - najlepiej zachowany. Wal międzyfortowy z fosą ciągnący się od strony Narwi jest zniekształcony tylko nieznacznie. Wydaje się jednak, że procesy prowadzące do zniekształceń ciągle trwają. Znajduje się w tym wale zniszczony kojec flankujący podwórze fortu oraz fosę w stronę Narwi. Betonowe koszary szyjowe z kojcem skarpowym znajdują się w dobrym stanie i są stosunkowo mało zniszczone, nadając się niewątpliwie do adaptacji. Na podwórzu widoczne są betonowe słupki, w których osadzona była prawdopodobnie podwójna krata forteczna.
Bramy na dziedziniec fortowy, wiodące z podwórza fortu przez koszary, zamurowane z poprzebijanymi otworami, które zniekształcają całość. Dziedziniec fortowy otacza wal bojowy o wydzielonych stanowiskach artyleryjskich i odcinkach wyłącznie ręcznej obrony ogniowej. Dziedziniec fortowy jest dobrze zachowany łącznie ze skarpami walów, odarniowany, bez krzaków i drzew. Również w dobrym stanie znajdują się dwa kojce przeciwskarpowe połączone galerią z chodnikiem komunikacyjnym.
Można domniemywać połączenia kojców i galerii poterną osiową z koszarami. Powolnemu zniszczeniu ulega wal między fortem I i II, w którym znajdują się dwie kazamaty betonowe. W stosunkowo dobrym stanie znajdują się również schrony pogotowia na międzypolu.

Fort II - przy drodze z Łomży do miejscowości Jedwabne. Jest to największy i najbardziej regularny z trzech omawianych fortów. Występują tu aż trzy kaponiery przeciwskarpowe.
Fort II tworzył potężny zespół obronny, usytuowany na dominującym tu wysokim wzgórzu moreny czołowej, które w stosunku do brzegu niedaleko płynącej Narwi było wzniesione o 55 metrów. Zniszczeniu całkowitemu uległ wał szyjowy oraz przeciwskarpa fosy przy wschodnim barku fortu. Odsłonięty z ziemi jest jeden z kojców przeciwskarpy. Koszary szyjowe zachowane wraz z kaponierą szyjową. W koszarach zniekształcone otwory okienne oraz wtórnie przebite otwory bram.
W kojcach przeciwskarpowych widoczne resztki zamurowań otworów wejściowych. Zachowały się żelazne (rdzewiejące) solidne zawiasy, oraz odrzwia, zaślepione zostały otwory okrągłych strzelnic armatnich, odsłonięte lub częściowo zamurowane prostokątne otwory strzelnic karabinowych. W wale widoczne są zachowane zygzakowate linie rowów strzeleckich.
Od 1998 roku fort II znajduje się w posiadaniu prywatnego właściciela, który pod nadzorem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków prowadzi prace renowacyjne istniejących budowli połączone z rekonstrukcją detali architektonicznych oraz elementów wyposażeń takich jak: drzwi, schody, kraty i bramy. Istnieje szansa przywrócenia pierwotnego wyglądu fortu.

Fort III - między drogami z Łomży do Czarnocina i z Łomży do Kisielnicy.
Fort ten był jakby lustrzanym odbiciem opisanego fortu I. Obecnie jest on najbardziej zniszczony z omawianych. Dziedziniec fortowy zachowany jest w całości i ujęty wałami bojowymi; jedynie południowo-wschodni schron pogotowia jest lekko popękany od eksplozji, drugi schron w lepszym stanie. Wokół występowała fosa, obecnie nie zachowana na całym obwodzie. W czole północnym fosy oskarpowania walu są dobrze zachowane. W dnie fosy zdwojona kaponiera główna z przelotnią jest lekko spękana. Galeria przeciwminowa łączy ją z kaponierą barku zachodniego. W dnie fosy widoczny jest właz do poterny łączącej kaponierę ze schronem pogotowia. Koszary szyjowe nie zachowały się, są wysadzone, ale na miejscu leżą ogromne bryły ich betonowych części.
Przylegający do nich teren szyi i południowo-wschodni wał szyjowy są zniwelowane. Od strony południowo-zachodniej, za drogą fortową otwiera się szeroki plac koszarowy między ziemną działobitną a szyją fortu i wałem międzyfortowym prowadzącym w stronę Narwi. W wale od fortu do Narwi występują betonowe kazamaty.
Stoki zewnętrzne fosy są zawłaszczone na działki rekreacyjne wzdłuż czół i barku fortu, ingerując przestrzennie wraz z domkami w przyforteczny krajobraz. Należy podkreślić, że dzięki zdecydowanej a otwartej na rekreację polityce działania władz samorządowych w Piątnicy, proces degradacji fortów został powstrzymany; egzekwowane są zakazy zaśmiecania obiektu zabytkowego, organizowane są zawody sportowe i imprezy wypoczynkowe. Przy rozwijającym się zapleczu gastronomiczno-hotelowym w Piątnicy tworzy się szansa nie tylko na rozszerzenie propozycji wypoczynku i rekreacji dla mieszkańców gminy Piątnica i miasta Łomży, ale także rozwoju turystyki międzynarodowej, międzynarodowej.

Legendy o fortach...

Dokąd sięgamy pamięcią, od powstania fortów w Piątnicy do dnia dzisiejszego, nikt nie wyjaśnił wszystkich ukrytych w nich tajemnic...
Zwiedzając forty w ich obecnym stanie łatwo zauważamy, że brak tu kontynuacji podziemnych ciągów komunikacyjnych pomiędzy wszystkimi obiektami. Wydaje sie logicznym, że poterny powinny zapewniać funkcje operacyjne w dowodzeniu i bezpieczną łączność ze wszystkimi stanowiskami bojowymi.
Były żołnierz 33 pułku piechoty z Łomży, który pełnił służbe wojskową w kompanii łączności stacjonującej w FORCIE II, obecnie mieszkaniec Piątnicy (prosi o anonimowość z obawy, że nie dotrzymuje tajemnicy wojskowej), twierdzi, że koszary ze wzgledu na bezpieczeństwo miały podziemne połączenia ze wszystkimi obiektami fortecznymi. I nie tylko, Fort II - jako centralny, w którym znajdowało się stanowisko dowodzenia przyczółkiem mostowym "Łomża" - był połączony podziemnymi korytarzami z fortami flankowymi, Fortem I i Fortem III. Osobiście miał on dostęp i przebywał w korytarzu biegnącym (pod drogą Łomża-Stawiski) do Fortu III. Z korytarza były wejścia do obszernych pomieszczeń - dwie kondygnacje w dół. Szczególnie w pamięci utkwiła mu duża sala odpraw służbowych. Były także magazyny broni i amunicji, a także sale żołnierskie do ukryć w przypadku oblężenia fortu i prawdopodobnie Zapasowe Stanowisko Dowodzenia (do którego nie miał dostępu).

Z kolei są tacy mieszkańcy Łomży i Piątnicy, którzy świadczą, że ich dziadowie i pradziadowie twierdzili, że FORTY w Piątnicy są połączone tunelem, biegnącym pod Narwią, z MIASTEM Łomąa. A konkretnie - i tu istnieją dwie wersje: 1) z klasztorem Ojców Kapucynów lub 2) z kościołem popijarskim na skarpie przy ulicy Zjazd (obecnie stoi tam hotel "Polonez"). Takie rozwiązanie wydaje sie karkołomnym wykonawczo lecz jeśli się uwzgledni ówczesną myśl inżynierską - pionierską w Europie, której widocznym świadectwem są zachowane przez stulecie poterny i ściany doskonale zaizolowane, odwodnione i suche ze skuteczną wentylacją nawet obecnie...
A także jeśli przypomnijmy fakt historyczny, że przecież pierwszą siedzibą Gubernatora Łomżyńskiego był klasztor OO. Kapucynów, zlikwidowany ukazem cara w drugiej połowie XIX wieku...
Nieprawdopodobne staje się możliwym?

A tak na marginesie innej już historii: w okresie miedzywojennym w budynku gimnazjum żeńskiego przy pl. Kościuszki w Łomży, w jego północnym szczycie znajdowały się drzwi do lochów prowadzących pod Nowy Rynek. Krążłyły opowieści, że podziemne chodniki ciągną się pod miastem do dawnego zamku a może aż za miasto do Starej Łomży i dalej do wczesno-średniowiecznego grodziska. Jest faktem z kolei, że podczas prac remontowych kamienicy przy ul. Dwornej pod potrójnym sklepieniem piwnicy natrafiono na podziemny korytarz ze ścianami wyłożonymi cegłą który na wysokości ul. Długiej został zasypany. Czy stanowiły jakikolwiek związek z fortami w Piątnicy i z planem, że Łomża miała być twierdzą?

Co się działo z fortami w czasie działań wojennych a szczególnie po ich zakończeniu? Lata na przełomie 40-tych i 5O-tych owiane są tajemnicą. Czy to ówczesne tajne służby (NKWD lub UB) dokonały wysadzeń? W jakim celu likwidowano ewentualne przejścia, wejścia, chodniki?
Co chciano ukryć?

fortecznych opowieści wysłuchał i bez potwierdzania ich autentyczności zanotował: autor

Słownik terminologiczny
* Bark fortu - bok fortu.
* Bateria artyleryjska - stanowisko artyleryjskie otwarte lub skazamatowane.
* Czoło fortu - odcinek na ogół prosty narysu fortu położony od frontu, od strony przedpola.
* Droga fortowa - brukowana droga łącząca od wewnątrz forty ze sobą i z innymi elementarr twierdzy.
* Droga wałowa - wewnętrzna część korony wału bojowego służąca do przemieszczania się wzdłuż przedpiersia i zakładania ewentualnych stanowisk artyleryjskich.
* Dziedziniec fortu - względnie płaski teren we wnętrzu fortu otoczony wałem bojowym.
* Esplanada - teren na zewnątrz fortyfikacji pokryty jej ostrzałem artyleryjskim.
* Fort - samodzielny obiekt obronny w zasadzie z XIX i początku XX wieku, na rzucie pięciobocznym lub nieregularnym złożony z wału bojowego z fosą i skazamatowanych budowli, najczęściej koszar, schronów pogotowia i potern, nieraz magazynów.
* Fosa - wykopane obniżenie terenu, rodzaj szerokiego rowu, stanowiące przeszkodę na ze wnątrz walu bojowego.
* Galeria kontrminowa lub przeciwminowa - w przeciwskarpie fosy murowana lub betonow galeria z zaczątkami kanałów kontrminowych służących do przeciwpodkopów do walki podziemnej w przypadku wykonywanych przez nieprzyjaciela podkopów minowych dla wysadzenia fortu.
* Kaponiera - skazamatowana budowla do obrony w poziomie dna fosy. Kaponiery dzielą się na skarpowe, często wydłużone, półkoliście zakończone, wysunięte z oskarpowania wału bojowego i młodsze (po 1885 r.) przeciwskarpowe widoczne jako tylko betonowa ściana ze strzelnicami w przeciwskarpie fosy.
* Kazamata - budowla forteczna częściowo lub całkowicie nakryta ziemią, często tylko z jedną elewacją.
* Koszary szyjowe - skazamatowane koszary dla załogi fortu usytuowane w szyi, to znaczy tyłu fortu.
* Kryta droga - droga na zewnątrz fosy, osłonięta stokiem (glasisem).
* Ławka strzelecka - próg ziemny przy podpiersiu umożliwiający prowadzenie ognia z broni ręcznej.
* Międzypole - teren ostrzału między fortami.
* Poterna - podziemny chodnik komunikacyjny.
* Przeciwskarpa - zewnetrzny stok fosy.
* Przedpiersie - tu ziemny wał osłaniający od przedpola dziala i żołnierzy na stanowiskach ogniowych.
* Przelotnia - krótka masywna osłona przed wejściem, często stwarzająca wrażenie dwóch wejść łączących się głębiej skośnie w jedno, dla osłony przed odłamkami pocisków.
* Schron pogotowia - budowla przy stanowiskach ogniowych dla ochrony załogi, osłony sprzętu i amunicji.
* Skarpa - w fosie wewnętrzny jej stok, dla wału jego skośne płaszczyzny.
* Stok (giasls) - wał na zewnątrz fosy osłaniający krytą drogę o koronie stanowiącej przedłużenie górnej płaszczyzny przedpiersia wału bojowego.
* Strzelnica - tu otwór w murze zewnętrznym o proporcjach węższego, stojącego prostokąta, dla broni ręcznej i większy, często okrągły dla artylerii.
* Szyja fortu - tylny odcinek narysu fortu.
* Tradytor - stanowiska artyleryjskie w zasadzie w barkach bastionów dla ostrzału międzypól.
* Trawers - porzeczny wał przecinający drogę wałową dla osłony przed ostrzałem nieprzyjacielskim wzdłuż drogi wałowej.
* Wał bojowy - wał fortu ze stanowiskami dla obrony z broni ręcznej i (lub) artylerii.
* Wał międzyfortowy - wał z fosą założony między fortami lub prowadzący do fortu od innej przeszkody np. wodnej