Skansen Kurpiowski im. Adama Chętnika w Nowogrodzie I
Początki skansenu sięgają roku 1919, kiedy Adam Chętnik, mając już pokaźne zbiory etnograficzne, zwrócił się do Rady Miejskiej w Nowogrodzie o nieodpłatne przekazanie mu kawałka ziemi z miejskich nieużytków pod budowę planowanego muzeum. Spotkał się z odmową, gdyż nikt wówczas nie zrozumiał potrzeby tworzenia muzeum, mimo przekonywań, że Kurpie potrzebują miejsca gromadzenia pamiątek przeszłości. To pierwsze niepowodzenie nie zniechęciło jednak Adama Chętnika i jeszcze w tym samym roku, zakupił za prywatne pieniądze swojej żony Zofii, 1/3 morgi nieużytków po dawnej cegielni miejskiej, na wysokiej skarpie nad Narwią. W ciągu kilku lat teren ten, własnym kosztem, zniwelował, zadrzewił i ogrodził. W 1923 roku na tak przygotowanym placu stanął pierwszy obiekt. Był to drewniany budynek po miejscowym Biurze Odbudowy przeniesiony, z placu obok kościoła, na teren muzeum i adaptowany do celów wystawienniczych. Następnie zbudowano oddzielny domek dla stróża, altany, ławki i stół pod gołym niebem. W 1928 roku Zarząd Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego dokupił ½ morgi ziemi, które dołączono do terenu muzeum. W cztery lata później stanął trzeci budynek muzealny oraz altana, ule i kapliczki. Na placu przed budynkami ustawiono odrzynek 500-letniej sosny bartnej. Kiedy 19 czerwca 1927 roku nastąpiło uroczyste otwarcie Muzeum Kurpiowskiego, jako placówki publicznej w ramach Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, instytucja ta liczyła już ponad 2000 eksponatów przekazanych przez Adama Chętnika. W następnych latach zbiory te sukcesywnie powiększane. Zgromadzono je w dwóch budynkach oraz w pawilonach i schronach, a nawet wystawiając je wprost pod gołym niebem. Muzeum, które obmyśliłem - pisał w 1934 roku Adam Chętnik - miało być wcale niepo-dobne do muzeów znanych dotychczas. Przede wszystkim więc muzeum stanęło nie w mieście, ale prawie na wsi, na peryferiach miasteczka o bogatych tradycjach kurpiowskich. Położenie muzeum jest piękne - z altany rozległy widok na Narew i Pisę, na lasy i wsie kurpiowskie. Budynki utrzymane, w miarę możności, w charakterze budownictwa miejscowego - co do materiału i zdobnictwa. W jednym budynku przyroda, w drugim etnografia kurpiowska. W zadrzewionym ogrodzie widzimy altany i ławki, ule bartne i różne kapliczki kurpiowskie, jest i huśtawka, jaką młodzież kurpiowska buduje co rok na Wielkanoc. Różnych budynków i budyneczków jest kilkanaście, a w projekcie jest jeszcze: studnia, buda rybacko-łowiecka z narzędziami, duży model jednego ze starych kościołów drewnianych miejscowych, gdzie pomieściłby się dział ikonograficzny, wreszcie typowa chata kurpiowska pod strzechą z wewnętrznym urządzeniem, łódź wycieczkowa. Do dalszych marzeń zaliczyć trzeba schronisko dla wycieczek z salą na zebrania lub widowiska regionalne i stała kuchnia z bufetem. W chacie byłby warsztat tkacki, a miejscowa tkaczka wyrabiałaby różne tkaniny tutejsze na sprzedaż. Mógłby być jeszcze na miejscu warsztat snycerski, bursztyniarski z miejscowego bursztynu i wytwórnia sprzętów kurpiowskich drewnianych oraz plecionek. Do tego wszystkiego ludzie są lub znaleźliby się za kilka lat i tych może zabraknąć Adam Chętnik budując swoje muzeum, nie znał ani Skansenu, pierwszego muzeum na wolnym powietrzu, które powstało z inicjatywy Artura Hazeliusa nieopodal stolicy Szwecji - Sztokholmu, ani też nieco późniejszego muzeum we Wdzydzach Kiszewskich, które założyli w 1906 roku małżeństwo Gulgowscy, adaptując do celów wystawienniczych podcieniową chałupę kaszubską. Muzeum Kurpiowskie było tworzone od podstaw, według oryginalnej koncepcji Adama Chętnika. W latach 1928-1930 Adam Chętnik zrzekł się muzeum na rzecz Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, w zamian za pozostawienie mu kierownictwa i pieczy nad tą placówką. W 1930 r. wartość majątku oszacowano komisyjnie na ponad 35 000 zł, z czego 20 000 zł stanowił wkład małżeństwa Chętników. Teoretycznie Muzeum Kurpiowskie stało się statutową placówką PTK, dofinansowywaną przez Wydział Nauki Pozaszkolnej Ministerstwa Oświecenia, Kasę im. Mianowskiego oraz Fundusz Kultury Narodowej. Faktycznie pozostawało pod opieką Adama Chętnika, który sam musiał troszczyć się nie tylko o dalsze gromadzenie zbiorów i właściwe ich przechowywanie, lecz także o funkcjonowanie muzeum jako placówki oświatowej i turystycznej. W 1933 r. Towarzystwo Naukowe Płockie otworzyło w pobliżu skansenu Stację Badań Naukowych Dorzecza Środkowej Narwi. Kierownikiem stacji został Adam Chętnik, któremu powierzono opracowanie działu etnografii. Stacja posiadała oddzielny lokal, pracownię, bibliotekę oraz miejsca noclegowe dla pracowników. Do wybuchu II wojny światowej stacja zgromadziła około 10 000 eksponatów z zakresu archeologii, historii, geologii i etnografii. Biblioteka liczyła ponad 4 000 woluminów. W Muzeum Kurpiowskim były prowadzone liczne badania terenowe, gromadzono dokumentację naukową, a kierownik opracowywał do druku prace etnograficzne i krajoznawcze. Współpracowano z Instytutem Etnograficznym Uniwersytetu Warszawskiego oraz Polską Akademią Umiejętności w Krakowie. W ramach muzeum działała kurpiowska kapela ludowa oraz amatorski zespół teatralny, wystawiający regionalne scenki autorstwa A. Chętnika.
Urszula Kuczyńska
Urszula Kuczyńska
