Jeszcze Polska nie zginęła... - ::4lomza.pl:: Regionalny Portal

Jeszcze przed kapitulacją Warszawy 27 września gen. Michał Karaszewicz-Tokarzewski został upoważniony do utworzenia Polskiej Organizacji Podziemnej – Służby Zwycięstwu Polski.  Jej celem było przygotowanie doświadczonej i wyszkolonej kadry wojskowej, gotowej do poprowadzenia dalszej walki o odzyskanie niepodległości i całości granic.
Wraz ze zmianą sytuacji politycznej 13 listopada 1939 r. rozkazem gen. Władysława Sikorskiego powołana została do życia nowa, opierająca się na strukturach SZP organizacja – Związek Walki Zbrojnej (ZWZ). Na jego czele stanął początkowo gen. Kazimierz Sosnkowski, zastąpiony następnie przez gen. Stefana Roweckiego „Grota”.
Od początku też zaczęły powstawać grupy oporu w regionie łomżyńskim, a ich organizatorami byli m.in. kpt. Władysław Olszak „Śmiały”, por. zaw. Franciszek Skowronek „Franciszek”, „Jackowski”, ppor. Stanisław Cieślewski „Lipiec” i Hieronim Leszek Łagoda „Lak”. Już jesienią 1939 r. stworzono podstawy konspiracji niepodległościowej, w której  najsilniejszy był ZWZ. Od 1940 r. jego komendantem był ppłk Władysław Liniarski „Mścisław”. Pod okupacją sowiecką podziemie niepodległościowe poniosło jednak duże straty w wyniku działalności NKWD. Sytuacja organizacji podziemnych zmieniła się po 22 czerwca 1941 r., kiedy wojska niemieckie uderzyły na ZSRR.

Bez wątpienia jedna z najważniejszych dat w historii polskiego podziemia podczas II wojny światowej stał się 14 luty 1942 r., kiedy to doszło do przemianowania ZWZ rozkazem Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych na znaną już większości Polaków Armię Krajową. Jej kolejnymi dowódcami byli wspomniany już gen. Stefan Rowecki, a po jego aresztowaniu w 1943 r. gen. Tadeusz Komorowski „Bór”. w celu koordynowania działalności sabotażowo-dywersyjnej i partyzanckiej, powołano Kierownictwo Dywersji (Kedyw) KG AK. Na jego czele stanął płk Emil Fieldorf „Nil”. W jego skład weszły: Związek Odwetu, Wachlarz, Tajna Organizacja Wojskowa oraz grupy bojowe Szarych Szeregów. Członkowie AK atakowali posterunki żandarmerii, wykolejali pociągi, wykryli miejsca produkcji rakiet V1 i V2, prowadzili wywiad gospodarczy, wydawali ulotki i broszury podtrzymujące opór ludności.
Na przełomie 1941/42 r. w Komendzie Okręgu ZWZ-AK Białystok rozpoczęto tworzenie inspektoratów rejonowych. Został on podzielony na sześć inspektoratów. Wśród nich znalazł się też łomżyński, któremu nadano kryptonim „III”. W jego skład weszły dwa obwody AK – Łomża i Grajewo. Obwód Łomżyński obejmował gminy: Bożejewo, Czerwone, Drozdowo, Jedwabne, Kupiski, Mały Płock, Miastkowo, Nowogród, Przytuły, Szczepankowo, Kolno i Łomża. W maju 1942 r. na stanowisko inspektora łomżyńskiego ppłk Władysław Liniarski, „Mścisław” mianował kpt. Jana Tabortowskiego „Bruzdę”. Jego zastępcą był porucznik rezerwy Stanisław Cieślewski, „Lipiec”, który pełnił także funkcję komendanta obwodu łomżyńskiego. Żołnierze III Inspektoratu Łomżyńskiego AK prowadzili działania przeciwko okupantowi niemieckiemu oraz chronili ludność cywilną przed represjami, jednocześnie oczekując nadejścia wojsk sojuszniczych.

Dla większości tych terenów okupacja niemiecka zakończyła się 13 września 1944 r., kiedy to Łomża została zajęta przez wojska sowieckie. Niestety w związku z zatrzymaniem się frontu na blisko sześć miesięcy na linii rzeki Narwi, zarówno one jak i wojska niemieckie ogołociły doszczętnie te tereny z zapasów żywności. Pozostałą część powiatu „wyzwolono” dopiero w wyniku ofensywy styczniowej, rozpoczętej 23 stycznia 1945 r. Zanim jednak to nastąpiło, oddziały AK z terenu obwodu łomżyńskiego wzięły udział w akcji „Burza”. W celu wykonania tego zadania próbowano odtworzyć 33 pułk piechoty AK dowodzony przez kpt. rez. Stanisława Cieślewskiego „Lipca”. Już wiosną 1944 r. rozpoczęto też tworzenie baz, z których miały operować oddziały partyzanckie. Zamiary te zostały jednak udaremnione przez większą niż się spodziewano koncentrację wojsk niemieckich oraz szybkie tępo ofensywy sowieckiej na tym odcinku frontu. Ostatecznie na terenie obwodu łomżyńskiego AK zmobilizowano cztery większe oddziały partyzanckie. Jeden z nich dowodzony przez Stanisława Cieślewskiego na początku czerwca stacjonował w pobliżu grobli Rutki – Grądy Woniecko – Wizna, a następnie wycofał się w rejon wsi Ożary, gdzie próbowały go rozbroić oddziały sowieckie. Po ostrzelaniu opuszczonych już pozycji przez artylerię sowiecką „Lipiec” rozwiązał oddział. Druga grupa dowodzona przez Jana Tabortowskiego „Bruzdę” stacjonowała na grądzie Kobielne. Ostatecznie w związku z rosnącą przewagą przeciwnika, w połowie sierpnia przeprawił się on w okolice Giełczyna-Budy, gdzie rozbroili go Sowieci. Sam „Bruzda” został aresztowany, a żołnierzy skierowano do Dojlid, gdzie mieli być wcieleni do armii Berlinga. Trzeci oddział pod dowództwem kpt. Józefa Siejaka „Saka”, działający na lewym brzegu Narwi w rejonie Kupisk został rozwiązany 12 września 1944 r.   

Momentem przełomowym dla podziemia okazał się rozkaz z 19 stycznia 1945 r. o rozwiązaniu AK, któremu nie podporządkował się komendant białostockiego Okręgu AK ppłk Władysław Liniarski „Mścisław”. W wyniku tego dokonał on przekształcenia podległych mu struktur w Armię Krajową Obywatelską (AKO) i podjął decyzję o kontynuowaniu walki o niepodległość. Jego rozkaz wykonał także  ówczesny przewodnik obwodu łomżyńskiego Andrzej Bieniek „Lot”, a na południu pow. łomżyńskiego (Zambrów) działalność kontynuowali Ferdynand Tokarzewski „Kruk”, a następnie Władysław Podsiad „Brzoza”. Walka, tym razem z przedstawicielami systemu komunistycznego, trwała nadal. Do opisanej tutaj historii dochodziły także nowe wydarzenia, składające się dziś na losy ludzi spod znaku SZP–ZWZ–AK–AKO–WiN.

dr Krzysztof Sychowicz
PWSiiP w Łomży / IPN o. Białystok